विष्णुस्मृतिः

हिन्दुधर्मः • इतिहासः
देवताः त्रिमूर्तयः ब्रह्मा • विष्णुः • महेश्वरः अन्यदेवताः सरस्वती  · लक्ष्मीः  · पार्वती शक्तिः  · दुर्गा  · काली गणेशः  · सुब्रह्मण्यः  · अय्यप्पः रामः  · कृष्णः हनूमान् प्रजापतिः  · रुद्रः इन्द्रः  · अग्निः  · वायुः  · निॠतिः भूमिः  · वरुणः · कुबेरः  · ईशानः
तत्त्वशास्त्रम् वेदान्ततत्त्वानि ब्रह्म  · ॐ  · ईश्वरः आत्मा  · माया कर्म  · संस्काराः पु्रुार्थाः धर्मः  · अर्थः  · कामः  · मोक्षः शास्त्राणि आस्तिकवादाः साङ्ख्यम् · योगः न्यायः · वैशेषिकम् पूर्वमीमांसा उत्तरमीमांसा /वेदान्तः (द्वैतम्, अद्वैतम्, विशिष्टाद्वैतम्) नास्तिकवादाः चार्वाकवादः बौद्धवादः जैनवादः
ग्रन्थाः वेदाः ऋग्वेदः • यजुर्वेदः सामवेदः • अथर्ववेदः विभागाः संहिता, ब्राह्मणः, आरण्यकः, उपनिषत् उपवेदाः आयुर्वेदः • धनुर्वेदः गान्धर्वेदः • स्थापत्यवेदः वेदाङ्गानि शिक्षा  · छ्न्दः  · व्याकरणम् निरुक्तः  · कल्पः  · जौतिषम् उपनिषदः ऋग्वेदीयः ऐतरेया युजुर्वेदीयाः बृहदारण्यकः  · ईशवास्यः तैत्तरीयः  · कठः  · श्वेताश्वतरः सामवेदीयाःSama vedic छान्दोग्यः  · केनः अथर्ववेदीयाः मुण्डकः  · माण्डूक्यः  · प्रश्नः पुराणानि ब्रह्मसम्बद्धानि ब्रह्मपुराणम्  · ब्रह्माण्डपुराणानि ब्रह्मवैवर्तपुराणम् मारकाण्डेयपुराणम्  · भविष्यपुराणम् विष्णुसम्बद्धानि विष्णुपुराणम्  · भागवतपुराणम् नारदपुराणम्  · गरुडपुराणम्  · पद्मपुराणम् शिवसम्बद्धानि शिवपुराणम्  · लिङ्गपुराणम् स्कन्दपुराणम्  · अग्निपुराणम्  · वायुपुराणम् इतिहासः रामायणम्  · महाभारतम् हिन्दूधर्मग्रन्थाः भगवद्गीता धर्मशास्त्रम्  · मनुस्मृतिः अर्थशास्त्रम्  · योगवासिष्ठः सूत्राणि  · स्तोत्राणि  · तन्त्राणि योगसूत्राणि हिन्दूसाहित्यम्
परम्पराः हिन्दूधर्मस्य पूजापद्धतिः पूजाः  · जपः  · भजनम् तपः  · ध्यानम् यज्ञम्  · होमः तीर्थस्थानानि  · नैवेद्यम् हैन्दवमन्दिराणि  · विग्रहः  · भक्तिः संस्काराः  · गर्भाधानसंस्कारः  · पुंसवनसंस्कारः  · सीमन्तोन्नयनसंस्कारः  · जातकर्मसंस्कारः  · नामकरणसंस्कारः  · कर्णवेधसंस्कारः  · निष्क्रमणसंस्कारः  · अन्नप्राशनसंस्कारः  · चूडाकर्मसंस्कारः  · उपनयनसंस्कारः  · वेदारम्भसंस्कारः  · केशान्तसंस्कारः  · समावर्तनसंस्कारः  · विवाहसंस्कारः  · विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः  · अन्त्येष्टिसंस्कारः वर्णाश्रमधर्मः वर्ण्यव्यवस्था ब्राह्मणः · क्षत्रियः वैश्यः · शूद्रः आश्रमव्यवस्था ब्रह्मचर्याश्रमः · गृहस्थाश्रमः वानप्रस्थाश्रमः · सन्यासाश्रमः हिन्दू उत्सवाः नवरात्रोत्सवः विजयदशमी (दसरा) दीपावली · शिवरात्रिः · होली विशु · बिहु · Baisakhi · Puthandu गणेशचतुर्थी · ओणम् रामनवमी · कृष्णजन्माष्टमी रक्षाबन्धनम्
तत्त्वज्ञानिनः प्राचीनाः गौतमः · जैमिनिः · कणादः · कपिलः · मार्काण्डेयः · पतञ्जलिः · वाल्मीकिः · व्यासः मध्यकालीनाः शङ्कराचार्यः · बसवेश्वरः · चैतन्यमहाप्रभुः · जयन्तभट्टः · कबीरदासः · कुमारिलभट्टः · मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः · विद्यारण्यः · नामदेवः · निम्बार्कः · प्रभाकरः · रामानुजाचार्यः · वेदान्तदेशिकः · सन्त तुकारामः · तुलिसीदासः · वाचस्पतिमिश्रः · वल्लभाचार्यः आधुनिकाः श्री अरविन्दः · दयनन्दसरस्वती · महात्मागान्धी · कृश्णानन्दः · नारायणगुरुः · प्रभुपादः · श्रीरामकृष्णपरमहंसः · रमणमहर्षिः · सर्वपल्ली राधाकृष्णन् · स्वामी शिवानन्दसरस्वती · विवेकानन्दः · योगानन्दः
अन्यविषयाः Hindu denominations राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मः सनातनधार्मिकता • सनातनपञ्चाङ्गम् हैन्दवनियमाः • सनातनमूर्तिशिल्पः [[सनातनरष्ट्रियता] • हिन्दुत्वम् सनातनतीर्थस्थानानि सनातनधर्मस्य समस्याः • सनातनटीका सनातनः निघण्टुः
प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः

स्वयं भगवता विष्णुनारायणेनेयं स्मृतिः लोकोपकाराय रचितास्ति । वराहरुपधारिणा भगवता विष्णुनाऽर्णवात् पृथिवी समुद्धृतेति वार्त्ता पुराणेऽपि वर्णिता वर्त्तते । तदा हि विष्णुपृथिव्योः संवादद्वारा स्मृतिसम्मता विषया मानवसमाजस्याचारव्यवहादि-नित्य -नैमित्तिक-काम्यकर्मसंरक्षणाय बहुलता वर्णिताः सन्ति ।

अस्यां स्मृतौ गृहस्थाश्रमस्य महत्त्वं सर्वोपरि वरिवर्त्ति । यतः सर्वैर्मुनिभिः देवैः भूतग्राम्,ऐरिमं गार्हस्थ्याश्रममेवाधारीकृत्य स्वस्वाभिप्रायाः प्रकटीकृताः । यजन-याजनोपासनदानादयः सर्वाः क्रियाकलापा गार्हस्थ्याश्रम मिममधिकृत्यैव संविहिताः सन्तीति हेतोः अस्य श्रेष्ठत्वं विष्णुना प्रतिपादितं वर्त्तते । मानवजीवनोपयोगि-धार्मिक-कृत्यसम्पादनाय वेश-वंश-ज्ञान-धनादीनामुपयोगितापि विष्णुनोट्टङ्किताऽस्ति । किञ्च धनं त्रिविधोपायेन कथङ्कारं समुपार्यते, तस्य पर्णना विष्णुना सुचारुतया प्रदर्श्यते । यथा प्रथमं शुल्कं(यत् स्वश्रमोपार्जितं धनम्)द्वितीयं शबलम् (यत् कौशलेन कपटोपायेन वा समुपार्यते) तृतीयं तु कृष्णधनम् (चौर्यादिना यत् प्राप्यते ।) किंरुपस्य धनस्य परिणामः कीदृशः उपजायते तदपि लिखितमस्ति । शुल्कधनेन जीवनस्य गति देवयोनित्वम् अश्नुते । शबलस्य परिणामः मनुष्ययोनित्वं तथा कृष्णधनस्य परिणामः तिर्यगयोनित्वमिति स्पष्टं वर्णितमस्ति । किन्तु मानव जीवनस्यावश्यकतापूर्त्तये यथा धार्मिक-नैतिक सांस्कृतिक कृत्यानि करणीयानि स्युस्तत् सर्वं साङ्गोपाङ्गतया विष्णुस्मृतौ प्रतिपाद्यते ।

विष्णुस्मृतौ शतसंख्याका अध्यायाः सन्ति । तत्र प्रथमाध्याये सृष्टेरुत्धत्तिवर्णनम्, द्वितीयाध्याये सवर्णाश्रमवृत्तिवर्णनम्, तृतीयाध्याये चतुर्थाध्याये च राजधर्मवर्णनम्, पञ्चमाध्याये राजदण्डव्यवस्था, षष्ठे ऋणादानम्, सप्तमे सलेखसाक्षिवर्णनम्, अष्टमे वर्जित-साक्षिलक्षणम् नवमे समयक्रियावर्णानम्, दशमे तुलादिव्यम्, एकादशेऽग्निदिव्यम्, द्वादशे जलदिव्यम्, ययोदशे विषदिव्यम्, चतुर्दशे कोषदिव्यम्, पञ्चदशे द्वादशविधपुत्रवर्णनम्, षोडशे पुत्रभेदवर्णनम्, सप्तदशे पुत्राभावे दायभाग-विचारः, अष्टादशे वर्णभेदेन ब्राह्मणादीनां दायभागविचारः, एकोनविंशतितमेऽध्याये शवस्पर्शिपुत्रवर्णनम्, विंशतितमेऽ ध्याये दिनरात्रिवर्षादीनां वर्णनं विद्यते । एकविंशतितमेऽद्याये अशौचात् श्राद्धाद्विवर्णनम्, द्वाविशंतितमेऽध्याये अशौचनिर्णयः, त्रयोविंतितमे द्रव्यशुद्धिः, चतुर्विंशतितमे विवाहः, पञ्चविंशतितमे स्त्रीधर्माः, षड्विंशतितमे सवर्णभार्या -प्रशंसा, सप्त-विंशतितमे निषेकादारभ्य उपनयनं यावत् दश-संस्कारणां वर्णनम्, अष्टाविंशतितमे ब्रह्मचारि-धर्मः सदाचार-कर्त्तव्यञ्च, एकोनविंशतितमेऽध्याये आचार्य ऋत्विकप्रभृतीनां कर्त्तव्यानिः, त्रींशत्तमे अनध्यायाविचारः एकत्रिंशत्तमे मातृ-पितृ-गुरुणां शुश्रूषा, द्वात्रिंशत्तमे उउपाध्याय आचार्य ऋत्विक - पितृव्यादीनां पत्नीनां मातृवन् मान्यता, त्रयत्रिंशत्तमे कामक्रोधादि-शत्रूणां विचारः चतुः त्रिंशत्तमेऽध्याये मात्रादिग्मनपातकम्, पञ्चत्रिंशत्तमे महापातकानि, षडचिंशत्तमे ब्रह्महत्यासमान पातकानि, सप्तत्रिंशत्तमे उपपातकानि, अष्टत्रिंशततमे जातिभ्रंशप्रायश्चित्तम्, एकोनचत्वारिंशत्तमे सङ्करी करण-प्रायश्चित्तम्, चत्वारिंशत्तभेऽध्याये अपात्रीकरणप्रायश्चित्तम, एकश्चत्वारिंशत्तमे मलिनी करणप्रायश्चित्तम, द्विचत्वारिशत्तमे प्रकीर्ण प्रायश्चित्तम, त्रिचत्वारिशत्तमे नरकाणां वर्णानम्, चतुः श्चत्वारिंशत्तमे नारकीया यमयातना, पञ्च चत्वारिश्त्तमे कर्मर्विपाकाः षटचत्वारिंशत्तमे कुछ्रादि-व्रतविधानम्, सप्तचत्वारिशत्तमे चान्द्रायणव्रतम्, अष्टचत्वारिंशत्तमे अन्नदोषप्रायश्चित्तम्, एकोन पञ्च्चत्वारिंशत्तमे सर्वपापनिवृत्तिप्रायश्चित्तम्, पञ्चशत्तमे ब्रह्मबधगोवधादिप्रायश्चित्तम्, एकपञ्चाशात्तमे सुरापानप्रायश्चित्तम्, द्विपञ्चाशत्तमे सुवर्णस्तेय-प्रायश्चित्तम्, त्रिपञ्चाशत्तमे अगम्यागमनप्रायश्चित्तम् चतुः पञ्चाशत्तमे पुरुषसूक्तादि माहात्म्यवर्णनम्, सप्तपञ्चाशत्तमे अभोज्याप्रति-ग्राहयोः त्यागवर्णनम् ।

अष्टपञ्चाशत्तमे गृहस्थस्य अर्योपार्जनम्, एकोनषष्ठितमे गृहस्थ-कर्त्तव्यनिरुपणम्, षष्ठितमे नित्यशौचब्राह्ममुहूर्त्त-कृत्यवर्णनम्, एकषष्ठितमे दन्तधापन विधानम्, द्विषष्ठितमे प्रजापत्यादितीर्यावर्णनम्, त्रिषष्ठितमे ईश्वरप्राप्तिः योगकर्मर्विधानञ्च, चतुः षष्ठितमे स्नानादि आचारकृत्यम्, पञ्चषष्ठितमे देवपूजावर्णनम्, षटषष्ठितमे देवपितृकर्मविधानम्, सप्तषष्ठितमे अग्निस्थापनविचारः अष्टषष्ठितमे चन्द्रसूर्यादिग्रहणे पाकत्यागादिवर्णनम्, एकोनसप्ततितमे निषेधतिथौ शयनविचारः, सप्ततितमे शयनादि अनेकाविचारः, एकसप्ततितमे आचारवर्णनम्, द्वासप्ततितमे इन्द्रियनिग्रहः, त्रिसप्ततितमे श्राद्धम, चतुः सप्ततितमे अष्टकाश्राद्धविधिः पञ्चसप्ततितमे श्राद्धाधिकारिनिर्णयः, सप्तसप्ततितमे काम्यश्राद्धविचारः, अष्टसप्ततितमे नक्षत्रश्राद्धविचारः, एकोनाशीतितमे श्राद्धे प्रशस्तवस्तूनां विचारः, अशीतितमाध्यायात् नवतितमा-ध्यायपर्यन्तं यथाक्रमं श्राद्दे पितरः, श्राद्धान्नस्य पादस्पर्शदोषः, श्राद्धे ब्राह्मणपरीक्षा, श्राद्धे पंक्ति पावनविचारः, केषां सन्निधौ श्राद्धे वृषोत्सर्गविचारः, दान -फलविचारः, गोदानमहत्वम्, कार्त्तिकमासे पापविमुक्तिविचारः, मासविशेषे दानविशेषविचारः, एवं एक नवतितमाध्यायात् शततमाध्यायपर्यन्तं यथाक्रमं कूपतडागादि खननो-त्सर्गविधानम्, अभयदानस्य महत्त्वम्, दानाधिकारि निर्णयः वानप्रस्थकालविचारः, वानप्रस्थाश्रमः, सन्यासाश्रमः अष्टाङ्गनमस्कारविधिः, लक्ष्मीनिवास-स्थानवर्णनम्, वसुधां प्रति च नारायणस्य उक्तिवर्णनम् ।

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• Arsha Vidya Gurukulam
• Sanskrit site with comprehensive library of texts Archived २००५-०८-०१ at the Wayback Machine
• Smriti on Hindupedia, the Hindu Encyclopedia