संवत्सरः

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

संवत्सरः इति ऋग्वेदादिप्राचीनग्रन्थादिषु वैदिकसाहित्येषु वर्षस्य पर्यायवाचकम् पदम् अस्ति[१]। मध्ययुगसाहित्ये संवत्सरः "गुरुवर्षम्" इति निर्दिशति, अर्थात् बृहस्पतिग्रहस्य सापेक्षिकस्थित्याधारितं वर्षं, सौरवर्षं तु वर्षम् इति कथ्यते [२] [३] पृथिव्याः सूर्यस्य च सापेक्षिकस्थानं आधारीकृत्य सौरवर्षेण सह गुरुवर्षं समं न भवति । [३]

भारतीयपञ्चाङ्गेषु बृहस्पतिः हिन्दुराशिनाम् एकस्मात् राशितः परं चिह्नं प्रति स्वस्य मध्यमगतिसापेक्षया पारं गन्तुं समयं गृह्णाति इति संवत्सरः इति परिभाषितः [३] प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते संवत्सरस्य गणना प्रायः ३६१ दिवसा भवति, सौरवर्षात् किञ्चित् न्यूनम् । [३] अतः राशिचक्रस्य सर्वेषु द्वादशराशिषु बृहस्पतिस्य एकः सम्पूर्णः कक्षा प्रायः द्वादशसौरवर्षस्य बराबरः भविष्यति । बृहस्पतिस्य एतादृशाः पञ्च कक्षाः (अर्थात् १२ गुणाः ५ = ६० संवत्सराः) संवत्सरचक्रः इति निर्दिश्यन्ते । [३] अस्य चक्रस्य अन्तः प्रत्येकं संवत्सरं नाम दत्तम् अस्ति। एकदा सर्वे ६० संवत्सराः समाप्ताः भवन्ति तदा पुनः चक्रं आरभ्यते ।

६० संवत्सरस्य एतत् चक्रं बृहस्पतिशनियोः सापेक्षिकस्थानाधारितम् अस्ति । बृहस्पति-शनियोः कक्षाकालः क्रमशः प्रायः १२, ३० च सौरवर्षाणि भवन्ति । एतयोः कक्षाकालयोः न्यूनतमः सामान्यगुणकः ~६० सौरवर्षः भवति । प्रत्येकं षष्टिवर्षेषु उभौ ग्रहौ यत्र षष्टिवर्षपूर्वं आरब्धौ तत्र प्रायः समानेषु नाक्षिकनिर्देशाङ्केषु स्थितौ भविष्यतः, अतः षष्टिवर्षचक्रं निर्मास्यति

विलुप्ताः संवत्सराः[सम्पादयतु]

प्राचीनग्रन्थे सूर्यसिद्धान्ते जोवियन्वर्षस्य गणना पृथिवीआधारितसौरवर्षात् प्रायः ३६१.०२६७२१ दिवसाः अथवा प्रायः ४.२३२ दिवसाः लघुः भवति । [३] अस्मिन् भेदे आवश्यकं यत् प्रत्येकं ८५ सौरवर्षेषु (~ ८६ जोवियन् वर्षेषु) प्रायः एकवारं, नामाङ्कितानां संवत्सरानाम् एकः अपास्य (छायावर्षरूपेण लङ्घितः) भवति, पञ्चाङ्गद्वयस्य समन्वयनार्थम् [४]

दक्षिणभारते एषा लोपव्यवस्था अप्रयोगे पतिता अस्ति । "सक ८२८ (ई. ९०५-६) इत्यस्मात् पूर्वं दक्षिणभारते बृहस्पतिचक्रस्य प्रयोगः आसीत् इति दर्शयितुं प्रमाणानि सन्ति; परन्तु तस्मात् वर्षात् आर्यसिद्धान्तानुसारं, अथवा साका ८३१ (ई. ९०८-९) तदनुसारम् the Sürya-Siddhanta, the expunction of the samvatsara was allevereglected, with the result that दक्षिणे ६० वर्षीयं चक्रं तस्मात् वर्षात् लुनि-सौरम् अभवत् [५]

संवत्सराणां सूची[सम्पादयतु]

षष्टिः संवत्सराः - ३ विंशत्यात्मकेषु समूहेषु विभक्ताः सन्ति । प्रभवात् व्ययपर्यन्तं प्रथमाः २० ब्रह्मणे अर्पिताः सन्ति | सर्वजिततः पराभवपर्यन्तं विष्णवे , अन्तिमाः २०‍ च शिवाय |

Samvatsaras
Number Name (IAST)[५][६] Name (Sanskrit, Hindi etc) Name (Tamil) Name (Telugu) Name (Kannada) Current cycle (Vikram Samvat) Current cycle

(Gregorian)

Prior cycle 1 Prior cycle 2
  1. Prabhava प्रभव பிரபவ ప్రభవ ಪ್ರಭವ 2044 1987-1988 CE 1927-1928 CE 1867-1868 CE
  2. Vibhava विभव விபவ విభవ ವಿಭವ 2045 1988-1989 CE 1928-1929 CE 1868-1869 CE
  3. Śukla शुक्ल சுக்ல శుక్ల ಶುಕ್ಲ 2046 1989-1990 CE 1929-1930 CE 1869-1870 CE
  4. Pramodadūta प्रमोद பிரமோதூத ప్రమోద్యూత ಪ್ರಮೋದೂತ 2047 1990-1991 CE 1930-1931 CE 1870-1871 CE
  5. Prajāpati प्रजापति பிரசோற்பத்தி ప్రజోత్పత్తి ಪ್ರಜಾಪತಿ 2048 1991-1992 CE 1931-1932 CE 1871-1872 CE
  6. Āṅgīrasa अंगिरस ஆங்கீரச ఆంగీరస ಅಂಗಿರಸ 2049 1992-1993 CE 1932-1933 CE 1872-1873 CE
  7. Śrīmukha श्रीमुख ஸ்ரீமுக శ్రీముఖ ಶ್ರೀಮುಖ 2050 1993-1994 CE 1933-1934 CE 1873-1874 CE
  8. Bhāva भाव பவ భావ ಭಾವ 2051 1994-1995 CE 1934-1935 CE 1874-1875 CE
  9. Yuva युव யுவ యువ ಯುವ 2052 1995-1996 CE 1935-1936 CE 1875-1876 CE
10. Dhātṛ धाता/धातृ தாத்ரு / தாதா ధాత ಧಾತೃ 2053 1996-1997 CE 1936-1937 CE 1876-1877 CE
11. Īśvara ईश्वर ஈஸ்வர ఈశ్వర ಈಶ್ವರ 2054 1997-1998 CE 1937-1938 CE 1877-1878 CE
12. Bahudhānya बहुधान्य பஹுதான்ய బహుధాన్య ಬಹುಧಾನ್ಯ 2055 1998-1999 CE 1938-1939 CE 1878-1879 CE
13. Pramāthi प्रमाथी பிரமாதி ప్రమాధి ಪ್ರಮಾಥಿ 2056 1999-2000 CE 1939-1940 CE 1879-1880 CE
14. Vikrama विक्रम விக்ரம విక్రమ ವಿಕ್ರಮ 2057 2000-2001 CE 1940-1941 CE 1880-1881 CE
15. Vṛṣaprajā वृषप्रजा விஷு / வருஷப்ரஜா వృశాప్రజా ವೃಷಪ್ರಜಾ 2058 2001-2002 CE 1941-1942 CE 1881-1882 CE
16. Citrabhānu चित्रभानु சித்ரபானு చిత్రభాను ಚಿತ್ರಭಾನು 2059 2002-2003 CE 1942-1943 CE 1882-1883 CE
17. Svabhānu स्वभानु சுபானு / ச்வபானு స్వభాను ಸ್ವಭಾನು 2060 2003-2004 CE 1943-1944 CE 1883-1884 CE
18. Tāraṇa तारण தாரண తారణ ತಾರಣ 2061 2004-2005 CE 1944-1945 CE 1884-1885 CE
19. Pārthiva पार्थिव பார்திவ పార్థివ ಪಾರ್ಥಿವ 2062 2005-2006 CE 1945-1946 CE 1885-1886 CE
20. Vyaya अव्यय/व्यय அவ்யய / வ்யய వ్యయ ವ್ಯಯ 2063 2006-2007 CE 1946-1947 CE 1886-1887 CE
21. Sarvajit सर्वजीत சர்வஜித் సర్వజిత ಸರ್ವಜಿತ್ 2064 2007-2008 CE 1947-1948 CE 1887-1888 CE
22. Sarvadhāri सर्वधारी சர்வதாரி సర్వధారి ಸರ್ವಧಾರಿ 2065 2008-2009 CE 1948-1949 CE 1888-1889 CE
23. Virodhi विरोधी விரோதி విరోధి ವಿರೋಧಿ 2066 2009-2010 CE 1949-1950 CE 1889-1890 CE
24. Vikṛti विकृति விக்ருதி వికృతి ವಿಕೃತಿ 2067 2010-2011 CE 1950-1951 CE 1890-1891 CE
25. Khara खर கர ఖర ಖರ 2068 2011-2012 CE 1951-1952 CE 1891-1892 CE
26. Nandana नंदन நந்தன నందన ನಂದನ 2069 2012-2013 CE 1952-1953 CE 1892-1893 CE
27. Vijaya विजय விஜய విజయ ವಿಜಯ 2070 2013-2014 CE 1953-1954 CE 1893-1894 CE
28. Jaya जय ஜய జయ ಜಯ 2071 2014-2015 CE 1954-1955 CE 1894-1895 CE
29. Manmatha मन्मथ மன்மத మన్మధ ಮನ್ಮಥ 2072 2015-2016 CE 1955-1956 CE 1895-1896 CE
30. Durmukha दुर्मुख துற்முக దుర్ముఖ ದುರ್ಮುಖ 2073 2016-2017 CE 1956-1957 CE 1896-1897 CE
31. Hevilambi हेविळंबि ஹேவிளம்பி హేవిళంబి ಹೇವಿಳಂಬಿ 2074 2017-2018 CE 1957-1958 CE 1897-1898 CE
32. Vilambi विळंबि விளம்பி విళంబి ವಿಳಂಬಿ 2075 2018-2019 CE 1958-1959 CE 1898-1899 CE
33. Vikāri विकारी விகாரி వికారి ವಿಕಾರಿ 2076 2019-2020 CE 1959-1960 CE 1899-1900 CE
34. Śārvari शार्वरी சார்வரி శార్వరి ಶಾರ್ವರಿ 2077 2020-2021 CE 1960-1961 CE 1900-1901 CE
35. Plava प्लव ப்லவ ప్లవ ಪ್ಲವ 2078 2021-2022 CE 1961-1962 CE 1901-1902 CE
36. Śubhakṛta शुभकृत சுபகிருத శుభకృత ಶುಭಕೃತ 2079 2022-2023 CE 1962-1963 CE 1902-1903 CE
37. Śobhakṛta शोभकृत சோபக்ருத శోభకృత ಶೋಭಕೃತ 2080 2023-2024 CE 1963-1964 CE 1903-1904 CE
38. Krodhi क्रोधी க்ரோதி క్రోధి ಕ್ರೋಧಿ 2081 2024-2025 CE 1964-1965 CE 1904-1905 CE
39. Viśvāvasu विश्वावसु விஸ்வாவசு విశ్వావసు ವಿಶ್ವಾವಸು 2082 2025-2026 CE 1965-1966 CE 1905-1906 CE
40. Parābhava पराभव பராபவ పరాభవ ಪರಾಭವ 2083 2026-2027 CE 1966-1967 CE 1906-1907 CE
41. Plavaṅga प्लवंग ப்லவங்க ప్లవంగ ಪ್ಲವಂಗ 2084 2027-2028 CE 1967-1968 CE 1907-1908 CE
42. Kīlaka कीलक கீலக కీలక ಕೀಲಕ 2085 2028-2029 CE 1968-1969 CE 1908-1909 CE
43. Saumya सौम्य சௌம்ய సౌమ్య ಸೌಮ್ಯ 2086 2029-2030 CE 1969-1970 CE 1909-1910 CE
44. Sādhāraṇa साधारण சாதாரண సాధారణ ಸಾಧಾರಣ 2087 2030-2031 CE 1970-1971 CE 1910-1911 CE
45. Virodhakṛta विरोधकृत விரோதகிருத విరోధికృత ವಿರೋಧಿಕೃತ್ 2088 2031-2032 CE 1971-1972 CE 1911-1912 CE
46. Paridhāvi परिधावी பரிதாவி పరిధావి ಪರಿಧಾವಿ 2089 2032-2033 CE 1972-1973 CE 1912-1913 CE
47. Pramādi प्रमादी பிரமாதீ ప్రమాదీచ ಪ್ರಮಾದಿ 2090 2033-2034 CE 1973-1974 CE 1913-1914 CE
48. Ānanda आनंद ஆனந்த ఆనంద ಆನಂದ 2091 2034-2035 CE 1974-1975 CE 1914-1915 CE
49. Rākṣasa राक्षस ராட்சச రాక్షస ರಾಕ್ಷಸ 2092 2035-2036 CE 1975-1976 CE 1915-1916 CE
50. Nala/Anala नल/अनल நள నల ನಳ 2093 2036-2037 CE 1976-1977 CE 1916-1917 CE
51. Piṅgala पिंगल பிங்கள పింగళ ಪಿಂಗಳ 2094 2037-2038 CE 1977-1978 CE 1917-1918 CE
52. Kālayukta कालयुक्त காளயுக்தி కాళయుక్తి ಕಾಳಯುಕ್ತಿ 2095 2038-2039 CE 1978-1979 CE 1918-1919 CE
53. Siddhārthi सिद्धार्थी சித்தார்த்தி సిద్ధార్థ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಿ 2096 2039-2040 CE 1979-1980 CE 1919-1920 CE
54. Raudri रौद्र ரௌத்ரி రౌద్రి ರೌದ್ರಿ 2097 2040-2041 CE 1980-1981 CE 1920-1921 CE
55. Durmati दुर्मति துற்மதி దుర్మతి ದುರ್ಮತಿ 2098 2041-2042 CE 1981-1982 CE 1921-1922 CE
56. Dundubhi दुन्दुभी துந்துபி దుందుభి ದುಂದುಭಿ 2099 2042-2043 CE 1982-1983 CE 1922-1923 CE
57. Rudhirodgāri रूधिरोद्गारी ருதிரோத்காரி రుధిరోద్గారి ರುಧಿರೋದ್ಗಾರಿ 2100 2043-2044 CE 1983-1984 CE 1923-1924 CE
58. Raktākṣi रक्ताक्षी ரக்தாட்சி రక్తాక్షి ರಕ್ತಾಕ್ಷಿ 2101 2044-2045 CE 1984-1985 CE 1924-1925 CE
59. Krodhana/Manyu क्रोधन க்ரோதன క్రోధన ಕ್ರೋಧನ 2102 2045-2046 CE 1985-1986 CE 1925-1926 CE
60. Akshaya अक्षय அட்சய అక్షయ ಅಕ್ಷಯ 2103 2046-2047 CE 1986-1987 CE 1926-1927 CE

अपि द्रष्टव्यम्[सम्पादयतु]

सन्दर्भाः[सम्पादयतु]

  1. Kalātattvakośa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Indian Arts. pp. 215–216. 
  2. Kalātattvakośa: A Lexicon of Fundamental Concepts of the Arts. pp. 217–218. 
  3. ३.० ३.१ ३.२ ३.३ ३.४ ३.५ The Indian Calendar. pp. 5, 32–33.  उद्धरणे दोषः : <ref> अमान्य टैग है; "Sewell1896p32" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है
  4. The Indian Calendar. p. 33. 
  5. ५.० ५.१ The Siddhantas and the Indian Calendar. pp. 292–294. Robert Sewell; John Faithful Fleet (1924). The Siddhantas and the Indian Calendar. Asian Educational Services. pp. 292–294. ISBN 978-81-206-0364-6. उद्धरणे दोषः : <ref> अमान्य टैग है; "sewell292" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है
  6. Indian Astronomy: An Introduction. p. 59. 
"https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=संवत्सरः&oldid=472293" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्