अवाच्यवादांश्च बहून्...

अवाच्यवादांश्च बहून्... युद्धोपरामस्य परिणामः
श्लोकसङ्ख्या	२/३६
श्लोकच्छन्दः	अनुष्टुप्छन्दः
पूर्वश्लोकः	भयाद्रणादुपरतं...
अग्रिमश्लोकः	हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं...

अवाच्यवादांश्च बहून् () इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः 'युद्धोपरामे ते शत्रवः किं करिष्यन्ति' इति उपस्थापयति । पूर्वस्मिन् श्लोके युद्धोपरामेण महारथिनः किं मंस्यन्ते इति उक्त्वा अत्र भगवान् शत्रवः किं करिष्यन्ति इति वदति । सः कथयति यद्, शत्रवः ते सामर्थ्यं निन्दिष्यन्ति । अवचनीयानि वचनानि उक्त्वा ते अपमाननं करिष्यन्ति । तस्माद् अधिकम् अपरं दुःखं किम् ? इति ।

श्लोकः

गीतोपदेशः

अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।

निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥ ३६ ॥

पदच्छेदः

अवाच्यवादान्, च, बहून्, वदिष्यन्ति, तव, अहिताः । निन्दन्तः, तव, सामर्थ्यम्, ततः, दुःखतरम्, नु, किम् ॥

अन्वयः

तव अहिताः तव सामर्थ्यं निन्दन्तः बहून् अवाच्यवादान् वदिष्यन्ति । ततः दुःखतरं नु किम् ?

शब्दार्थः

अन्वयः	विवरणम्	सरलसंस्कृतम्
तव	तद्-द.सर्व.ष.एक.	भवतः
अहिताः	अ.पुं.प्र.बहु.	शत्रवः
च	अव्ययम्	अपि
तव	तद्-द.सर्व.ष.एक.	ते
सामर्थ्यम्	अ.नपुं.द्वि.एक.	शक्तिम्
निन्दन्तः	निन्दत्-त.पुं.प्र.बहु.	दूषयन्तः
बहून्	उ.पुं.द्वि.बहु.	नाना
अवाच्यवादान्	अ.पुं.द्वि.बहु.	अवक्तव्यवचनानि
वदिष्यन्ति	√वद व्यक्तायां वाचि-पर.कर्तरि, लृट्.प्रपु.बहु.	कथयिष्यन्ति
ततः	अव्ययम्	तस्मात्
दुःखतरम्	अ.नपुं.प्र.एक.	अतिशयितदुःखम्
नु	अव्ययम्
किं	किम्-म.सर्व.नपुं.प्र.एक.	किमस्ति ?

व्याकरणम्

सन्धिः

1. अवाच्यवादांश्च = अवाच्यवादान् + च – रुत्वं, विसर्गः, अनुस्वारागमः, सत्वसन्धिः, श्चुत्वं च
2. तवाहिताः = तव + अहिताः – सवर्णदीर्घसन्धिः
3. ततो दुःखतरम् = ततः + दुःखतरम् – विसर्गसन्धिः (सकारः) रेफः, उकारः, गुणः

समासः

1. अवाच्यवादान् = अवाच्याः वादाः, तान् – कर्मधारयः
2. अहिताः = न हिताः नञ्तत्पुरुषः

कृदन्तः

1. निन्दन्तः = णिदि + शतृ (कर्तरि)

तद्धितान्तः

1. दुःखतरम् = दुःख + तरप् (अतिशये)

अर्थः

तव अहिताः तव सामर्थ्यम् निन्दन्तः बहूनि अवाच्यानि वचनानि त्वयि विषये वदिष्यन्ति । ततः दुःखतरम् अन्यत् किं भवेत् ?

भाष्यार्थः

'अहिताः अवाच्यवादांश्च निन्दन्तस्तव सामर्थ्यम्' - 'अहित' इत्युक्ते शत्रुः । अहितकारी इति । भवतु त्वं तान् प्रति वैरभावं त्येजत् । परन्तु दुर्योधन-दुःशासन-कर्णादयः ते शत्रवः त्वयि वैरबुद्धिं न त्यक्ष्यन्ति । ते तु तव अहितं करिष्यन्त्येव । त्वयि युद्धाय सामर्थ्यम् अस्ति इति ज्ञाते सत्यपि ते तव कापुरुषत्वेन प्रचारं करिष्यन्ति । अस्माकं सम्मुखं युद्धं कर्तुम् असमर्थः अर्जुनः भयाद् युद्धम् अत्यजत् इति वदिष्यन्ति । तेषां कटुवचनानि त्वं कथं सहिष्यसे ?

'ततो दुःखतरं नु किम्' – एतस्माद् महद्दुःखं किम् ? किञ्च लोके दृश्यते यद्, यदा मनुष्यः तुच्छमनुष्येभ्यः तिरस्कृतो भवति, तदा तं तिरस्कारं सोढुं न शक्नोति । तस्मिन् काले त्वं स्वयं योत्स्यसि । अधुना भवतु युद्धोपरतः, परन्तु तदा युद्धं करिष्यसि चेद्, तव निन्दा भविष्यति । तां निन्दां त्वं कथं सहिष्यसे  ?

शाङ्करभाष्यम्

किञ्च -

अवाच्यवादान्  अवक्तव्यवादां श्च बहून्  अनेकप्रकारान्  वदिष्यन्ति तव अहिताः  शत्रवः  निन्दन्तः  कुत्सयन्तः  तव  त्वदीयं  सामर्थ्यं  निवातकवचादियुद्धनिमित्तम्। ततः तस्मात् निन्दाप्राप्तेर्दुःखात्  दुःखतरं नु किम्  ततः कष्टतरं दुःखं नास्तीत्यर्थः।।

भाष्यार्थः

तथा च –

ते तव शत्रवः निवात-कवचादिभिस्सह युद्धे कृते प्रदर्शितस्य तव सामर्थस्यापि निन्दां करिष्यति । निन्दन्तः ते त्वम् अनेकानि अवक्तव्यानि वचनानि अपि कथयिष्यन्ति । तेभ्यः निन्दायुक्तेभ्यः वचनेभ्यः अधिकदुःखतरं किम् ? अर्थात् तस्माद् अधिकं किमपि दुःखं न भवति इति ।

रामानुजभाष्यम्

किञ्च -

शूराणाम् अस्माकं सन्निधौ कथम् अयं पार्थः क्षणम् अपि स्थातुं शक्नुयाद् अस्मत्संनिधानाद् अन्यत्र हि अस्य सामर्थ्यम् इति  तव सामर्थ्यं निन्दन्तः  शूराणाम् अग्रे  अवाच्यवादान् च बहून् वदिष्यन्ति  तव शत्रवो धार्तराष्ट्राः  ततः  अधिकतरं दुःखं  किं  तव एवंविधावाच्यश्रवणात् मरणम् एव श्रेयः इति त्वम् एव मन्यसे।

भाष्यार्थः

अतिरिक्तं च –

अस्मत्सदृशानां वीराणां सम्मुखं पार्थः क्षणं यावदपि कथं योद्धुं शक्नोति ? अस्माकं सन्निधेः परम् एव एतस्य सामर्थ्यम् अस्ति । एतादृशैः निन्दावाक्यैः तव शत्रवः धृतराष्ट्रपुत्राः ते सामर्थ्यस्य सर्वेषां योद्धॄणाम् उपस्थितौ अवाच्यानि वचनानि कथयिष्यन्ति । तुभ्यम् एतस्माद् अधिकः दुःखस्य विषयः कः भवेद् ? एतादृशानां वचनानां श्रवणापेक्षया मृत्युः एव वरम् इति त्वं स्वयमेव मंस्यसे ।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः श्लोकाः

पूर्वतनः भयाद्रणादुपरतं... अवाच्यवादांश्च बहून्... अग्रिमः हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं...

सम्बद्धाः लेखाः

• साङ्ख्ययोगः
• श्रीमद्भगवद्गीता
• शङ्कराचार्यः
• रामानुजाचार्यः

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• http://spiritual-teaching.org/ewExternalFiles/Bhagavad%20Gita%20-%20comm%20Sankara,%20tr.%20Aiyar.pdf
• http://www.srimatham.com/uploads/5/5/4/9/5549439/ramanuja_gita_bhashya.pdf
• https://www.youtube.com/watch?v=50UvBKzWpD4
• https://www.youtube.com/watch?v=7sEMuF3hAvU

अधिकवाचनाय

• गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
• श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
• श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
• श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च