कालः
| कालः |
|---|
|
कालः या समयः अस्तित्वस्य निरंतरवृद्धिः अस्ति, या अतीतेन, वर्तमानं द्वारा, च भविष्यं प्रति दृष्टमात्रेण अप्रतिवर्तनीय-क्रमेण घटित होती।[१][२][३] एषा घटना-क्रमेण स्थापनाय, घटनायाः कालावधि (अथवा तेषां मध्यं समयविभाग) तुलना करने, तथा भौतिकसत्ये वा चेतनानुभवस्य परिवर्तनगतिक्रमायाः मात्रां परिमाणितं कर्तुं उपयोगी एकं घटक-राशि अस्ति। कालं प्रायः चतुर्थां आयामं (स्पैटियल आयामत्रयं सहितं) इति सम्बद्ध्यते।
कालः सप्त मुख्य भौतिक राशीषु एकः अस्ति, यः अन्तर्राष्ट्रीय मात्रापद्धतौ च अन्तर्राष्ट्रीय मात्राराशिपद्धतौ च अस्ति। कालस्य आधार मात्रा द्वितीयकः अस्ति, यः केसीयमाणवाणां इलेक्ट्रॉनिक् संक्रमण आवृत्तिं माप्य परिभाषितः अस्ति। सामान्य सापेक्षता स्पेसटाइम कार्यं कस्य प्रकारेण अस्ति इति ज्ञातुम् प्रमुखं दृषटिकायाः रूपेण अस्ति। सिद्धान्तात्मकाणां च प्रयोगात्मकाणां च स्पेसटाइम अनुसन्धानात्मक उत्क्रमेण, एषा सिध्दान्तितम् अस्ति यः कालः विकृतः च विस्तारितः, विशेषतः कृष्णविवराणां सीमायां।
इतिहासे कालः धर्मे, दर्शनशास्त्रे, विज्ञानशास्त्रे च महत्वपूर्णं अध्ययनविषयः अस्ति। कालमापं वैज्ञानिकानां च तंत्रज्ञानीनां च प्रवृत्तिः आसीत्, यः नौकायनं च खगोलशास्त्रं च प्रेरितवान्। कालः सामाजिकदृष्ट्या अपि महत्वपूर्णः अस्ति, यः आर्थिकमूल्यं (''कालः धनम्'') च व्यक्तिगतं मूल्यं, प्रत्येकदिनस्य सीमितसमयस्य बोधात् (''कार्पे दीम'') च मानवीयजीवितकालस्य बोधात् अस्ति।
परिभाषा
[सम्पादयतु]कालस्य परिकल्पना सङ्कीर्णः भवेत्। बहुविधकल्पनाः सन्ति, तथा च समयस्य परिभाषां वृत्ताकारं विना सर्वेषु क्षेत्रेषु प्रवर्त्यमानेन रीत्या निरन्तरं विद्वांसः अपाकृताः सन्ति। तथापि, व्यापारः, उद्योगः, क्रीडाः, विज्ञानं, प्रदर्शनकलाः इत्यादयः विविधाः क्षेत्राः सर्वे स्वस्वपरिमापक-प्रणाल्यां समयस्य काचित् धारणा संयोजयन्ति। कालस्य पारम्परिकाः परिभाषासु नियतकालिक-गतिः यथा आकाशस्य पारं सूर्यस्य प्रत्यक्ष-गतिः, चन्द्रस्य चरणानि, मुक्त-दोलकस्य लोलकस्य मार्गः च अन्तर्भवन्ति स्म। अधिक-आधुनिक-प्रणाल्यां ग्लोबल् पोजिशनिङ्ग् सिस्टम्, अन्यानि उपग्रह-प्रणालयः, कोआर्डिनेटेड् यूनिवर्सल् टैम्, मीन् सोलार् टैम् च सन्ति। यद्यपि एतानि प्रणालयः परस्परं भिन्नानि सन्ति तथापि सावधानेन परिमापेण तानि समकालीनीकर्तुं शक्यन्ते।