जाम्बावन्
| जाम्बावन् | |
|---|---|
| Member of चिरञ्जीवि | |
 चित्रम् — जाम्बवानस्य | |
| सम्बन्धः | हिन्दुधर्मः |
| साहित्यम् | रामायणम्, भागवतपुराणम् |
| व्यक्तिगतविवरणम् | |
| अपत्यानि | जाम्बवती (पुत्री) |
| सहोदराः | हिमवत्, नारदः |
जाम्बवान् अथवा जाम्बवन्तः इति नाम्ना प्रसिद्धः, हिन्दुधर्मग्रन्थेषु ऋक्षराजः इति ख्यातः अस्ति।[१]
स ब्रह्मणः मुखात् उत्पन्नः यदा सृष्टिकर्ता देवः जृम्भायाम् अगात्। स श्रीरामस्य, विष्णोः सप्तमावतारस्य, भार्यां सीतां राक्षसराजात् रावणात् उद्धर्तुं यत्ने साहाय्यं कृतवान्। रामायणे सः हनूमन्तं स्वशक्तिं ज्ञातुं प्रेरयति, यदा सः लङ्काद्वीपं प्रति महाप्लवं कर्तुं उद्यतः। जाम्बवान् समुद्रमन्थनकाले अपि उपस्थितः आसीत्, यदा वामनः महाबलिं त्रैलोक्यं प्राप्तुं एकेनैव प्लवेन एकविंशतिवारं परिभ्रम्य जग्राह। सः हिन्दुधर्मे दिव्यशक्तिमतां मध्ये एकः बलिष्ठतमः इति गण्यते।
जाम्बवान् परशुरामेण हनूमता च सह श्रीरामकृष्णयोः जन्मकाले अपि उपस्थितः इति मान्यते। तस्य पुत्री जाम्बवती श्रीकृष्णाय विवाहिता आसीत्।
नामनिर्देशः
[सम्पादयतु]जाम्बवान् इत्यस्य अन्यानि नामानि—
- जाम्बवन्तन्
- जाम्बवन्तः (असमिया)
- जाम्बवन्तः (कन्नडः)
- जाम्वन्तः (कन्नडः)
- जाम्बुबान् (बाङ्गला)
- चम्पुः (ख्मेर्)
- जेम्बवान् (जावानी)
- जाम्बुवानः (मलय्)
- जाम्बबान् (ओडिया)
- जाम्बुवान् (मराठी)
- जाम्बवन्तः (मलयाळम्)
- जाम्बवन्तुडु (तेलुगु)
- कीरातुवन् (पञ्जाबी)
- जबमान् (बर्मी)
- साम्बुवन् (तमिळ्)
- चम्पूपान् (थाई)
आख्यानानि
[सम्पादयतु]जन्म
[सम्पादयतु]प्रारम्भे, यदा ब्रह्मा विष्णोः नाभिकमलोपविष्टः ध्यानं कुर्वन् आसीत्, तदा सः जृम्भायाम् अगात्। तस्मात् एकः ऋक्षः उत्पन्नः, यः पश्चात् जाम्बवान् अभवत्। जाम्बुद्वीपे जातः इति वा जृम्भायाम् जातः इति कारणेन सः जाम्बवान् इति नाम प्राप्तवान् इति कथ्यते। मधु-कैटभयोः युद्धे विष्णुना सह सः उपस्थितः आसीत्। रामायणकाले सः षड् मन्वन्तरपर्यन्तं जीवन् आसीत्।[२]
रामायणम्
[सम्पादयतु]रामायणे जाम्बवान् श्रीरामाय सीतायाः अन्वेषणे रावणेन युद्धे च साहाय्यं कृतवान्। सः हनूमन्तं स्वशक्तिं ज्ञातुं प्रेरयति, यः समुद्रं लङ्कां प्रति प्लवते। पश्चात् सः वानरसेनया सह लङ्कायां राक्षसैः सह युद्धे सम्मिलितः। सः युद्धे प्रत्यक्षं न प्रविष्टः, किन्तु रणनीतिज्ञः वैद्यः च आसीत्। रावणस्य पुत्रं इन्द्रजितं तस्यैव त्रिशूलेन व्रणितवान्, यः त्रिशूलं जाम्बवतः प्रति प्रक्षिप्य रामलक्ष्मणौ नागपाशेन बद्धवान्। जाम्बवान् रावणं वक्षसि प्रहारं कृत्वा मूर्चितं कृतवान्, यः स्ववाहकं सह पलायितः। रावणस्य सेनापतीन् अपि महावृक्षैः पीडयित्वा हतवान्।
महाभारतम्
[सम्पादयतु]महाभारते जाम्बवान् एकं सिंहं हतवान्, यः प्रसैनं हत्वा स्यमन्तकं रत्नं प्राप्तवान्। श्रीकृष्णः प्रसैनहत्याय दोषितः, तेन प्रसैनस्य पथं अन्विष्य सिंहं, ततः ऋक्षं, अन्ते जाम्बवतः गुहां प्राप्तवान्। तत्र द्वाविंशतिदिनानि (विष्णुपुराणे) अथवा सप्तविंशतिः/अष्टाविंशतिः दिनानि (भागवतपुराणे) युद्धं जातम्। पश्चात् जाम्बवान् श्रीकृष्णं ज्ञात्वा आत्मसमर्पणं कृतवान्। स्यमन्तकं रत्नं च जाम्बवतीं पुत्रीं च श्रीकृष्णाय प्रदत्तवान्।[३]
मन्दिरम्
[सम्पादयतु]जाम्बुवन्तस्य एकः एव मन्दिरः महाराष्ट्रराज्ये जालना जनपदे जमखेड् ग्रामे अस्ति। एषः मन्दिरः ग्रामात् उत्तरदिशि पर्वते गुहायां स्थितः अस्ति।[४]
गुजरातराज्ये रणावव् इत्यस्मिन् स्थले अपि "जाम्बुवन्तगुफा" इति प्रसिद्धः मन्दिरः अस्ति, यत्र श्रीकृष्णस्य जाम्बुवन्तेन सह युद्धं जातम्।
अपि पश्यतु
[सम्पादयतु]सन्दर्भः
[सम्पादयतु]- ↑ www.wisdomlib.org (2012-06-29). "Jambavan, Jāmbavān: 4 definitions". www.wisdomlib.org (in English). Unknown parameter
|access-date=ignored (help) - ↑ www.wisdomlib.org (2019-01-28). "Story of Jāmbavān". www.wisdomlib.org (in English). Unknown parameter
|access-date=ignored (help) - ↑ Mani, Vettam (2015-01-01). Puranic Encyclopedia: A Comprehensive Work with Special Reference to the Epic and Puranic Literature (in English). Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0597-2.
- ↑ "Jambuwant Temple: The only temple of Jambuwant Maharaj in Ramayana". 25 May 2022. Archived from the original on 15 September 2024. आह्रियत 19 September 2025.