तत्सम

तत्सम (संस्कृतम्: तत्समम्, अर्थः - ‘तद्वत्’) इत्येतानि शब्दानि आधुनिके भारतआर्यभाषासु यथा—आसामीया, बाङ्गला, मराठी, नेपाली, ओडिया, हिन्दी, गुजराती, सिंहलभाषायां च, द्राविडभाषासु यथा—तमिळु, कन्नड, तेलुगु इत्यादिषु संस्कृतात् आगतानि शब्दानि सन्ति। एते शब्दाः सामान्यशब्देभ्यः उच्चतरं विद्वत्तमं च स्तरं दर्शयन्ति। बहवः शब्दाः तद्भवशब्दरूपेण प्राचीनभारतआर्यभाषात् प्राप्ताः। तत्समशब्दानां प्रयोगः यथा आङ्ग्लभाषायां युनानी-लैटिनभाषाजन्यशब्दानां प्रयोगः दृश्यते (उदाहरणार्थं अहङ्कारः इत्यादि)।

पूर्वभारतआर्यभाषाः

बाङ्गला

तत्समशब्दानां बाङ्गलाभाषायां उत्पत्तिः दशमे शताब्दे कविभ्यः आरभ्यते। एकः लघुतरः तरङ्गः अपि अष्टादशशताब्दे आरम्भे कोलकातायां फोर्ट विलियम महाविद्यालये संस्कृतशिक्षकाणां कृतेन तत्समशब्दप्रवेशेन जातः। अद्य बाङ्गलाभाषायाः शब्दकोशे प्रायः ४०% तत्समशब्दाः, ५८% तद्भवशब्दाः च दृश्यन्ते, ये अपभ्रंश-आवाहट्टादिभिः प्राकृतभाषाभिः प्राप्ताः।

ओडिया

प्राचीन ओडियाभाषायाः शब्दकोशेषु यथा गीताभिधानम्, शब्दतत्त्वाभिधानम्, पूर्णचन्द्र ओडिया भाषाकोशः (१९३१), प्रमोदाभिधानम् इत्यादिषु तत्समशब्दाः सूचीबद्धाः। एते शब्दाः संस्कृतधातुभ्यः प्रत्ययैः युक्ताः सन्ति, ओडियायां ‘तत्समकृदन्त’ इत्याख्यायन्ते।

दक्षिणभारतआर्यभाषाः

सिंहल

सिंहलभाषायां तत्समशब्दानां प्रवेशः बाङ्गलाभाषायाः तुल्यः। एते शब्दाः संस्कृत-पालिभाषाभ्यः विद्वज्जनैः गृहीतानि। तत्समशब्दाः यः शब्दः -य अथवा -व इत्यन्तं यः समाप्तः, सः तत्सम इति चिन्हायते। वैज्ञानिकविषयेषु यथा—ग्रहणम् इत्यादिषु तत्समशब्दानां प्रयोगः दृश्यते, सामान्यविषयेषु अपि।^{[उद्धरणं वाञ्छितम्]}

पश्चिमभारतआर्यभाषाः

पञ्जाबी, सिन्धी, हिन्द्को, सरायिकी इत्यादिषु भाषासु तत्समशब्दानां प्रयोगः न्यूनः। एतेषां भाषाणां शब्दाः प्रायः प्राकृतभाषाभ्यः प्राप्ताः, फारसी-अरबीभाषाभ्यः च आगतानि। अपवादरूपेण हिन्दुस्थानीभाषायां आधुनिकहिन्दीभाषायां संस्कृतजन्यशब्दानां प्रयोगः वर्धमानः। एते शब्दाः बाङ्गला-मराठीभाषाभ्यः अप्रत्यक्षरूपेण आगतानि, आङ्ग्ल अथवा फारसी-अरबीजन्यशब्दानां अर्थानुसारं च। पञ्जाबीभाषायां तत्समशब्दाः हिन्दीभाषायाः आगतानि, पश्चिमदिशायां भाषासु अपि अप्रत्यक्षहिन्दीजन्यशब्दप्रयोगः दृश्यते। एते शब्दाः सामान्यवार्तालापे न प्रयुज्यन्ते, केवलं औपचारिकप्रसङ्गेषु वा धार्मिकविषये प्रयुज्यन्ते।

द्राविडभाषाः

मलयाळम्

मलयाळभाषायां तत्समशब्दाः बहवः सन्ति, ये लिखिते वाच्ये च प्रयोगे दृश्यन्ते, भाषाशैलीभेदेन।

उदाहरणार्थम्—

• अभिमानम् — गौरवः
• अभ्यासः — अभ्यासः
• विद्या — शिक्षणम्
• विशुद्धम् — पवित्रम्
• विश्वासः — श्रद्धा
• श्वासः — श्वासः
• विचारः — चिन्तनम्
• बोधः — ज्ञानम्
• शत्रुः — रिपुः
• रक्षकः — त्राता
• आकाशः — नभः
• स्वर्गः — सुरलोकः
• पुस्तकम् — ग्रन्थः
• स्वप्नः — स्वप्नः
• प्रेमः — स्नेहः
• उल्लासः — प्रमोदः
• शरीरम् — कायः
• दैवम् — देवः

तेलुगु

तेलुगुभाषायाः संस्कृतप्रभावः प्रायः ५०० वर्षाणि यावत् दृश्यते। संवत् १०००–११०० मध्ये नन्नयकविना महाभारते, शिलालेखेषु, काव्येषु च संस्कृतप्रभावः पुनः प्रतिष्ठापितः। तत्समशब्दाः तेलुगुभाषायां समाहिताः।

छन्दःशास्त्रे यथा—उत्पलमाला, चम्पकमाला, मत्तेभम्, शार्दूलम्, स्रग्धरा, भुजङ्गप्रयातम् इत्यादयः संस्कृतछन्दः प्रयोगे दृश्यन्ते।

तेलुगुभाषायां तत्समशब्दाः ‘प्रकृतिः’ इत्याख्यायन्ते। तेषां सामान्यरूपं ‘विकृतिः’ इत्युच्यते। प्रकृतिशब्दाः शिक्षायां, कार्यालयेषु च प्रयुज्यन्ते। अद्य वाच्यतेलुगुभाषायां प्रकृतिविकृतिशब्दयोः मिश्रः प्रयोगः दृश्यते।

उदाहरणार्थम्—

प्रकृतिः	विकृतिः	अर्थः
भोजनम्	बोनम्	आहारः
विद्या	विद्धे	शिक्षणम्
राक्षसी	राकासि / रक्कसि	दानवी
दृष्टिः	डिस्टि	दर्शनम्
शून्यम्	सुन्ना	शून्यता