राजा शिवप्रसाद् 'सितारेहिन्द्'

राजा शिवप्रसाद 'सीतारेहिन्द' (3 फरवरी 1824 – 23 मे 1895) हिन्दी- प्रवर्तक एवं साहित्यिक व्यक्ति:। शिक्षाविभागे कार्यं कृतवान्। तस्य प्रयत्नेन विद्यालयेषु हिन्दीभाषाप्रवर्तनं जातम् । तस्मिन् समये हिन्दीपाठ्यपुस्तकानां अभावः आसीत् । सः स्वयमेव एतत् अभावं दूरीकर्तुं प्रयत्नं कृतवान्, अन्येषां लेखनार्थं च प्रेरितवान् । तेषां 'बनारस अखबर (१८४५)' इति नामकं हिन्दीपत्रं प्रकाशितम् । तस्य माध्यमेन हिन्दीभाषायाः प्रचारः अभवत् । इयं पत्रिका साप्ताहिकपत्रिका अस्ति। फारसी - अरबी शब्दाः अधिकतया तेषां भाषायां प्रयुक्ताः भवन्ति ।

शिवप्रसादः साधारणस्य वा नित्यस्य वा हिन्दीभाषायाः बोलचालभाषारूपेण समर्थकः आसीत् । सः आङ्ग्लशासनस्य निष्ठावान् सेवकः आसीत् । भारतेन्दु हरिशचन्द्रः गुरुत्वेन मत्वा अपि, तस्य विरोधं कृतवान् । परन्तु तस्य परिश्रमस्य कारणात् तत्कालीनस्य अत्यन्तं प्रतिकूलपरिस्थितौ अपि सः हिन्दीशिक्षाविभागे प्रवेशं प्राप्तवान् । सः साहित्य, व्याकरण, इतिहास, भूगोल इत्यादिषु विविधविषयेषु प्रायः ३५ पुस्तकानि रचितवान् । तेषु अस्य 'सवनेह उमरी' (आत्मकथा), 'राजा भोज का सपना', 'अलाश्यो का कोडा', 'भुगोल हस्तमलक', 'इतिहासतिमिर्नाशक' च उल्लेखनीयाः सन्ति ।

जीवनस्य विशेषताः

शिवप्रसाद सीतारेहिन्दस्य जन्म माघशुक्लद्विया दिनाङ्के ३ फरवरी १८२४ दिनाङ्के बनारसस्य 'भाटकी गली' इत्यत्र जैनपरिवारे अभवत् । यथा जगेश्वरः महादेवस्य प्रसादेन जातः, तस्य नाम शिवप्रसादः अभवत् । सः गृहे विद्यालये च संस्कृतम् , हिन्दी, बङ्गला, फारसी, अरबी, आङ्ग्लभाषा च शिक्षितवान् ।पितुः नाम गोपीचन्दः । पैतृकं गृहनगरं रणथम्बोर् अस्ति । वंशस्य मूलपुरुषस्य गोखरुतः एकादशपीढौ जन्म प्राप्य तस्य पूर्वजः भानः रणथम्बोरविजयानन्तरं अलाउद्दीनखिलजी इत्यनेन सह चम्पानेरनगरं गतः । तस्य एकस्य पूर्वजस्य शाहजहानः 'राय' इति उपाधिः दत्ता आसीत् । अन्यः पूर्वजः मुहम्मदशाहः 'जगतसेट्' इति उपाधिं दत्तवान् । नादिर्शाहीनगरे परिवारस्य सदस्यद्वयस्य हत्यायाः अनन्तरं तस्य परिवारः मुर्शिदाबादं गतवान् । बङ्गालस्य सूबेदारकासिम अलीखानस्य अत्याचारेभ्यः क्लिष्टः तस्य पितामहः राजा आङ्ग्लसङ्गठनेन सह सम्मिलितः, यस्मिन् सूबेदाराः तं कारागारं कृतवन्तः । कथञ्चित् ततः पलाय्य बनारसम् आगत्य अत्र निवसति स्म ।

यदा शिवप्रसादः एकादशवर्षीयः आसीत् तदा तस्य पिता मृतः । सप्तदशवर्षीयः सः भरतपुरराजस्य सेवां प्रविश्य राज्यवकीलपदं प्राप्तवान् । सः वर्षत्रयानन्तरं कार्यं त्यक्तवान् । कतिपयदिनानि निष्क्रियः सन् १८४५ तमे वर्षे ब्रिटिशसर्वकारसेवाम् अङ्गीकृतवान् । सुब्रन-सिख-युद्धे गुप्तचररूपेण सर हेनरी लॉरेन्स् इत्यस्य सहायतां कृतवान् । तदनन्तरं शिम्ले एजेन्सी इत्यस्य मीर मुन्शी इति पदं प्राप्तवान् । सप्तवर्षेभ्यः अनन्तरं सः कार्यं त्यक्त्वा काशीनगरं गतः, परन्तु तत्क्षणमेव गवर्नर् जनरल् एजेण्ट् इत्यस्य आग्रहेण पुनः मीरमुन्शी इत्यस्य पदं स्वीकृतवान् । वर्षद्वयान्तरे एव प्रथमवारं बनारसनगरे शिक्षाविभागस्य संयुक्तनिरीक्षकत्वेन नियुक्तः । बनारस, इलाहाबाद विद्यालय निरीक्षक। लॉर्ड मेयो इत्यनेन सः इम्पेरियल् काउन्सिलस्य सदस्यः कृतः, यत्र सः अल्बर्ट् इत्यस्य विधेयकस्य विरोधं कृतवान् । १८७८ तमे वर्षे सः सर्वकारीयसेवातः पेन्शनं स्वीकृतवान् । १८७० तमे वर्षे 'सीतारेहिन्द' इति उपाधिः, १८७४ तमे वर्षे च 'राज' इति उपाधिः प्राप्तः ।

प्रारम्भिक खरी बोली हिन्दी के विकासे हिन्दी, नागरी लिपि के अस्तित्वार्थं युद्धं कृतवन्तः तेषु राजा शिवप्रसादस्य नाम 'सीतारे हिन्द' अतीव महत्त्वपूर्णम् अस्ति यस्मिन् काले हिन्दीगद्यभाषा शुद्धा परिष्कृता च कर्तुं न शक्यते स्म अर्थात् हिन्दीगद्यस्य नियमितं निश्चितं च रूपं न भवितुमर्हति स्म, तस्मिन् काले सः हिन्दी-नगरी-समर्थने क्षेत्रे आगतः । अस्मिन् परिवर्तनशीलप्रक्रियायां तत् सम्भवं नासीत् । यतः एकतः ब्रिटिश-प्रभुत्वस्य कारणेन आङ्ग्लभाषायाः प्रचारार्थं व्यवस्थितः अभियानः अस्ति अपरतः तु सर्वकारीयकार्येषु न्यायालयेषु च उर्दूभाषायाः प्रधानता वर्तते|

हिन्दीजनाः अपि फारसीभाषायां स्वपुस्तकानां लेखनं आरब्धवन्तः इति अनुभूयते स्म, अनेन देवनागरीलिप्याः भविष्याय तर्जनं जातम् ।

लेखनम्

साहित्यं, व्याकरणं, इतिहासं, भूगोलम् इत्यादिषु विविधविषयेषु प्रायः ३५ पुस्तकानि लिखितवान् । राजशिवप्रसादस्य कृतिषु निम्नलिखितरचनाः अतीव प्रसिद्धाः सन्ति-

• मानवधर्मसारः
• वाम मनरञन
• अलास्योका कोडा
• विद्युन्कुर
• राजू भोज का सपना
• इतिहासः तिमिराणाशक
• बैथल पच्चिस्
• सावने-उमारी (आत्मकथा) २.
• लिपिविषये पत्राचार (१८६८ ई.)

गोविन्द रघुनाथ दत्ते इत्यनेन राजा शिवप्रसादस्य साहाय्येन १८४५ तमे वर्षे 'बनारस वृत्तपत्रम्' प्रकाशितम् ।