"राजस्थानराज्यम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
No edit summary |
|||
पङ्क्तिः ६९: | पङ्क्तिः ६९: | ||
}} |
}} |
||
''' |
'''राजस्थानराज्यं''' ({{lang-hi|राजस्थान}}, {{lang-en|Rajasthan}}) [[भारतम्|भारतस्य]] विशालतमं राज्यम् अस्ति । इदं [[भारतम्|भारतस्य]] पश्चिमभूभागे अस्ति । अत्र 'थार'नामकं मरुभूमिः (सिकतयुक्तं स्थलम्) अस्ति । मध्ययुगे 'राजपूताना' इति नाम्ना विख्यातम् आसीत् । अपूर्वलोकगीतानि, लोकनृत्यानि, पर्वाणि च अस्य प्रमुखद्योतकानि सन्ति । राजस्थानस्य क्षेत्रफ़लं ३,४२,२३९ वर्ग. कि. मी अस्ति । अस्य जनसङ्ख्या ६८,६२१,०१२ वर्तते । पुरातनेषु पर्वतशिखरेषु अन्यतमाः अरावळीशिखराः राराजन्ते अस्मिन् राज्ये । एवमेव [[मौण्ट् अबु]], [[दिल्वारा]] इत्येतौ पर्वतौ अपि सुप्रसिद्धौ स्तः । पूर्वराजस्थाने द्वे व्याघ्राभयारण्ये भवतः । [[रणथम्बोर]], [[सारिस्कामृगधाम]], [[भरतपुरम्|भरतपुरादि]]प्रदेशेषु प्रसिद्धानि पक्षिसंरक्षणाकेन्द्राणि सन्ति । संरक्षणाकेन्द्रेषु देशविदेशीयाः पक्षिणः विलसन्ति । |
||
==प्राचीनेतिहासः== |
==प्राचीनेतिहासः== |
||
राजस्थानस्य प्रमुखभागेषु मीनावंशीयानां शासनम् आसीत् । |
राजस्थानस्य प्रमुखभागेषु प्राक् मीनावंशीयानां शासनम् आसीत् । १२ शतकपर्यन्तं राजस्थानस्य केचन प्रदेशाः गुर्जरनृपाणां शासने आसन् । [[गुजरातराज्यम्|गुजरातराज्यं]] तथा राजस्थानस्य अधिकभागः 'गुर्जरात्र/गुज्जर'-नामकैः गुर्जरशासकैः रक्षितप्रदेशः आसीत् । ३०० वर्षाणि यावत् गुर्जरशासकाः उत्तरभारतं यवनशासकेभ्यः रक्षितवन्तः आसन् । तदनन्तरं रजपूताः अस्य राज्यस्य विविधेषु भागेषु स्वप्राबल्येन शासनम् आरब्धवन्तः । वंशस्य अथवा प्रमुखस्य नाम्ना तेषां प्रान्तानां व्यवहारः आसीत् । भूगोलस्य दृष्ट्याऽपि प्रदेशानां नामानि स्थापयन्ति स्म रजपूताः । [[उदयपुरम्|उदयपुरं]], डुङ्गरपुर, बांसवाडा, प्रतापगढ, [[जोधपुरम्|जोधपुरं]], [[बीकानेर]], किशनगढ, सिरोही, [[कोटा]], बून्दी, [[जयपुरम्]], आलवार, [[भरतपुरम्|भरतपुरं]], करौली, झालावाड, टोङ्क च तेषां संस्थानानि आसन् । 'ब्रिटिष्' शासनकाले राजस्थानस्य 'राजपूताना' इति नाम आसीत् । वंशभूषणः, असाधारणः देशभक्तः '''[[महाराणा प्रतापसिंहः]]''' स्वपराक्रमेण विश्वेऽस्मिन् प्रसिद्धः अभूत् । राजस्थानराज्यं [[भारतम्|भारतस्य]] महत्वपूर्णं राज्यमित्यत्र न कश्चन संशयः । अधीनराजानां शासने विद्यमानानां प्रान्तानां विलीनेन ३० मार्च १९४९ तमे संवत्सरे [[भारतम्|भारतस्य]] राज्यत्वेन अस्य राज्यस्य उद्घोषणं कृतम् । राजस्थानपदस्य राज्ञां स्थानम् इति विग्रहः, कुतश्चेत् अस्मिन् राज्ये 'गुर्जरात्र/गुज्जर, राजपूत, मौर्य तथा झाट'-वंशीयाः राजानः राज्यभारं कृतवन्तः आसन् । |
||
==भूगोलम्== |
==भूगोलम्== |
||
राजस्थानराज्यं चित्रपतङ्गस्य आकृतौ अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरे [[पाकिस्तानम्|पाकिस्तानदेशः]], [[पञ्जाबराज्यम्]], [[हरियाणाराज्यम्|हरियाणाराज्यञ्च]] |
राजस्थानराज्यं चित्रपतङ्गस्य आकृतौ अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरे [[पाकिस्तानम्|पाकिस्तानदेशः]], [[पञ्जाबराज्यम्|पञ्जाबराज्यं]], [[हरियाणाराज्यम्|हरियाणाराज्यञ्च]] अस्ति । दक्षिणे [[मध्यप्रदेशराज्यम्|मध्यप्रदेशराज्यं]], [[गुजरातराज्यम्|गुजरातराज्यञ्च]] अस्ति । पूर्वे [[उत्तरप्रदेशराज्यम्|उत्तरप्रदेशः]], [[मध्यप्रदेशराज्यम्|मध्यप्रदेशश्च]] अस्ति । पश्चिमे [[पाकिस्तानम्|पाकिस्तानदेशः]] अस्ति । सिरोही-तः आलवार गमनमार्गे ४८० कि. मी. विस्तारे विद्यमानः अरावलीपर्वतशिखरः प्राकृतिकदृष्ट्या एतत् राज्यं विभाजति । पूर्वस्मिन् भागे रसवद्भूमिः विद्यते । अस्मिन् भागे प्रायः ५० से. मी. तः ९० से. मी. वृष्टिः भवति । माहीनद्याः चम्बल-जलबन्धस्य निर्माणानन्तरं विद्युत्, जलसमृद्धिश्च अस्मिन् राज्ये दृश्यते । कृषिनिमित्तं जलबन्धः सर्वदा उपकरोति । अस्मिन् भागे ताम्रं, सतु, 'मैका', फेनकशिला, अन्ये च खनिजाः लभ्यन्ते । राज्यस्य पश्चिमभागे विद्यमाना 'थार' मरुभूमिः समग्रे [[भारतम्|भारते]] विशालतमा मरुभूमिः अस्ति । अस्मिन् भागे १२ से. मी. तः ३० से. मी. वृष्टिः भवति । अस्मिन् भागे लूनी, बाण्ड्यादिनद्यः प्रवहन्ति । राज्येऽस्मिन् ३.४२ लक्षवर्ग कि. मी. परिमिता भूमिः अस्ति । [[भारतम्|भारतस्य]] बृहत्तमं राज्यम् इदम् । |
||
==मण्डलनि== |
|||
अस्मिन् राज्ये ३३ मण्डलानि सन्ति। |
|||
{|width = 70% |
|||
| |
|||
* [[अजमेरमण्डलम्]] |
|||
* [[आलवारमण्डलम्]] |
|||
* [[उदयपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[करौलीमण्डलम्]] |
|||
* [[कोटामण्डलम्]] |
|||
* [[गंगानगरमण्डलम्]] |
|||
* [[चित्तौडगढ़मण्डलम्]] |
|||
* [[चुरूमण्डलम्]] |
|||
* [[जयपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[जालौरमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
* [[जैसलमेरमण्डलम्]] |
|||
* [[जोधपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[झालावाड़मण्डलम्]] |
|||
* [[झुंझुनूमण्डलम्]] |
|||
* [[टोंकमण्डलम्]] |
|||
* [[दौसामण्डलम्]] |
|||
* [[धौलपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[डूंगरपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[नागौरमण्डलम्]] |
|||
* [[पालीमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
* [[प्रतापगढ़मण्डलम्]] |
|||
* [[बाड़मेरमण्डलम्]] |
|||
* [[बांसवाड़ामण्डलम्]] |
|||
* [[बूंदीमण्डलम्]] |
|||
* [[भीलवाड़ामण्डलम्]] |
|||
* [[भरतपुरमण्डलम्]] |
|||
* [[बीकानेरमण्डलम्]] |
|||
* [[राजसमन्दमण्डलम्]] |
|||
* [[सवायीमाधोपुरमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
* [[सीकरमण्डलम्]] |
|||
* [[सिरोहीमण्डलम्]] |
|||
* [[हनुमानगढ़मण्डलम्]] |
|||
|} |
|||
==प्रसिद्धानि नगराणि== |
==प्रसिद्धानि नगराणि== |
||
पङ्क्तिः ८७: | पङ्क्तिः १२८: | ||
* '''हवामहल्''' सा.श. १७९९ तमे संवत्सरे 'सवायी प्रतापसिंह'नामकस्य नृपस्य शासनकाले निर्मतम् आसीत् । वास्तुशिल्पकारस्तु 'लाल चन्द उस्व' । |
* '''हवामहल्''' सा.श. १७९९ तमे संवत्सरे 'सवायी प्रतापसिंह'नामकस्य नृपस्य शासनकाले निर्मतम् आसीत् । वास्तुशिल्पकारस्तु 'लाल चन्द उस्व' । |
||
* '''अम्बर'''-दुर्गे अनेकानि सुन्दराणि मन्दिराणि सन्ति, एकं विशालं सुन्दरोद्यानञ्च वर्तते । |
* '''अम्बर'''-दुर्गे अनेकानि सुन्दराणि मन्दिराणि सन्ति, एकं विशालं सुन्दरोद्यानञ्च वर्तते । |
||
* अस्मिन्नेव नगरे सा.श. |
* अस्मिन्नेव नगरे सा.श. १८७६ तमे संवत्सरे सर्वकारस्य वस्तुसङ्ग्रहालयः संस्थापितः । आभरणानि, काष्ठैः निर्मितानि वस्तूनि, शस्त्राणि, चित्राणि, वस्त्राणि च सङ्ग्रहालयेऽस्मिन् सन्ति । |
||
* '''जलमहल्''' इत्येतत् एकस्य सरोवरस्य मध्ये विद्यमानः सुन्दरः प्रासादः । |
* '''जलमहल्''' इत्येतत् एकस्य सरोवरस्य मध्ये विद्यमानः सुन्दरः प्रासादः । |
||
* कनकवृन्दावनं जनप्रियं विहारस्थानमस्ति । |
* कनकवृन्दावनं जनप्रियं विहारस्थानमस्ति । |
||
पङ्क्तिः १०६: | पङ्क्तिः १४७: | ||
* 'मारवाड' इति कश्चन प्रमुखः उत्सवः भवति । 'अक्टोबर'-मासे अयम् उत्सवः आचर्यते । |
* 'मारवाड' इति कश्चन प्रमुखः उत्सवः भवति । 'अक्टोबर'-मासे अयम् उत्सवः आचर्यते । |
||
* 'अक्टोबर'-मासादारभ्य 'मार्च'-मासपर्यन्तं राज्येऽस्मिन् पर्यटनार्थं योग्यः कालः । |
* 'अक्टोबर'-मासादारभ्य 'मार्च'-मासपर्यन्तं राज्येऽस्मिन् पर्यटनार्थं योग्यः कालः । |
||
==शिक्षणसंस्थाः== |
|||
*राजस्थानविश्वविद्यालयः |
|||
*राजस्थानतान्त्रिकविश्वविद्यालयः |
|||
*राजस्थान केन्द्रीय विश्वविद्यालयः |
|||
*मोदी प्रौद्योगिकी तथा विज्ञान संस्थानम्,लक्ष्मणगढ़, (मानित विश्व विद्यालयः) |
|||
*वनस्थली विद्यापीठम् (मानित विश्विविद्यालयः) |
|||
*बिरला प्रौद्योगिकी एवं विज्ञान संस्थानम्, पिलानी (मानित विश्व विद्यालयः) |
|||
*जैन विश्विभारती विश्ववविद्यालय (मानित विश्वाविद्यालयः) |
|||
*एलएनएम सूचना प्रौद्योगिकी संस्थावनम् (मानित विश्ववविद्यालयः) |
|||
*मालवीय राष्ट्रिय प्रौद्योगिकी संस्थानम् (मानित विश्ववविद्यालयः) |
|||
*मोहनलाल सुखाडिया विश्वपविद्यालयः, |
|||
*राष्ट्रियविधिविश्वमविद्यालयः, |
|||
*राजस्थानकृषिविश्वविद्यालयः, |
|||
*राजस्थान आयुर्वेदविश्वविद्यालयः, |
|||
*राजस्थान संस्कृपतविश्वविद्यालयः, |
|||
*बीकानेर विश्वविद्यालयः, |
|||
*कोटा विश्वविद्यालयः |
|||
==मण्डलनि== |
|||
अस्मिन् राज्ये ३३ मण्डलानि सन्ति। |
|||
{|width = 70% |
|||
| |
|||
*[[अजमेरमण्डलम्]] |
|||
*[[अलवरमण्डलम्]] |
|||
*[[उदयपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[करौलीमण्डलम्]] |
|||
*[[कोटामण्डलम्]] |
|||
*[[गंगानगरमण्डलम्]] |
|||
*[[चित्तौडगढ़मण्डलम्]] |
|||
*[[चुरूमण्डलम्]] |
|||
*[[जयपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[जालौरमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
*[[जैसलमेरमण्डलम्]] |
|||
*[[जोधपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[झालावाड़मण्डलम्]] |
|||
*[[झुंझुनूमण्डलम्]] |
|||
*[[टोंकमण्डलम्]] |
|||
*[[दौसामण्डलम्]] |
|||
*[[धौलपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[डूंगरपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[नागौरमण्डलम्]] |
|||
*[[पालीमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
*[[प्रतापगढ़मण्डलम्]](राजस्थानम्) |
|||
*[[बाड़मेरमण्डलम्]] |
|||
*[[बांसवाड़ामण्डलम्]] |
|||
*[[बाड़मेरमण्डलम्]] |
|||
*[[बूंदीमण्डलम्]] |
|||
*[[भीलवाड़ामण्डलम्]] |
|||
*[[भरतपुरमण्डलम्]] |
|||
*[[बीकानेरमण्डलम्]] |
|||
*[[राजसमन्दमण्डलम्]] |
|||
*[[सवायीमाधोपुरमण्डलम्]] |
|||
| |
|||
*[[सीकरमण्डलम्]] |
|||
*[[सिरोहीमण्डलम्]] |
|||
*[[हनुमानगढ़मण्डलम्]] |
|||
|} |
|||
==अन्यानि नगराणि== |
==अन्यानि नगराणि== |
||
पङ्क्तिः १८०: | पङ्क्तिः १६१: | ||
* [[जैसलमेर]] |
* [[जैसलमेर]] |
||
* राजधानी -- [[जयपुर]] |
|||
* राजधानी - [[जयपुर]] |
|||
==शिक्षणसंस्थाः== |
|||
* राजस्थानविश्वविद्यालयः |
|||
* राजस्थानतान्त्रिकविश्वविद्यालयः |
|||
* राजस्थानकेन्द्रीयविश्वविद्यालयः |
|||
* राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानम्, जयपुर |
|||
* मोदी प्रौद्योगिकी तथा विज्ञानसंस्थानम्, लक्ष्मणगढ (मानितविश्वविद्यालयः) |
|||
* वनस्थलीविद्यापीठम् (मानितविश्विविद्यालयः) |
|||
* बिरला प्रौद्योगिकी एवं विज्ञानसंस्थानम्, पिलानी (मानितविश्वविद्यालयः) |
|||
* जैन विश्वभारती विश्ववविद्यालयः (मानितविश्वाविद्यालयः) |
|||
* एल. एन. एम. सूचना प्रौद्योगिकी संस्थानम् (मानितविश्ववविद्यालयः) |
|||
* मालवीयराष्ट्रियप्रौद्योगिकीसंस्थानम् (मानितविश्ववविद्यालयः) |
|||
* मोहनलाल सुखाडिया विश्वपविद्यालयः |
|||
* राष्ट्रियविधिविश्वविद्यालयः |
|||
* राजस्थानकृषिविश्वविद्यालयः |
|||
* राजस्थान आयुर्वेदविश्वविद्यालयः |
|||
* जगद्गुरुरामानन्दाचार्यराजस्थानसंस्कृतविश्वविद्यालयः |
|||
* बीकानेर विश्वविद्यालयः |
|||
* कोटा विश्वविद्यालयः |
|||
==वीथिका== |
==वीथिका== |
||
पङ्क्तिः २०१: | पङ्क्तिः २०२: | ||
* {{wikivoyage|Rajasthan}} |
* {{wikivoyage|Rajasthan}} |
||
{{भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च}} |
{{भारतस्य राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च}} |
||
[[वर्गः:भारतस्य राज्यानि]] |
[[वर्गः:भारतस्य राज्यानि]] |
||
[[वर्गः:राजस्थानराज्यम्]] |
|||
[[ml:രാജസ്ഥാന്]] |
[[ml:രാജസ്ഥാന്]] |
०७:२८, २८ अक्टोबर् २०१३ इत्यस्य संस्करणं
Rajasthan राजस्थानराज्यम् | ||
---|---|---|
राज्यम् | ||
| ||
भारते राजस्थानराज्यम् | ||
राजस्थानराज्यस्य भूपटः | ||
राष्ट्रम् | भारतम् | |
उद्घोषणम् | १ नवम्बर १९५६ | |
राजधानि | जयपुर | |
मण्डलम् | ३३ | |
Government | ||
• राज्यपालः | मार्गरेट आल्वा | |
• मुख्यमन्त्री | अशोकः घेलोट | |
Area | ||
• Total | ३४२२३९ km२ | |
Area rank | १म | |
Population (२०११) | ||
• Total | ६८६२१०११२ | |
• Rank | ८म | |
• Density | २,०००/km२ | |
Time zone | UTC+05:30 (भारतीय कालगणनम्) | |
साक्षरतापरिमाणम् | ६८% (१५तम) | |
भाषा | हिन्दि, राजस्थानी, मारावाडी | |
Website | http://assam.gov.in assam.gov.in |
राजस्थानराज्यं (हिन्दी: राजस्थान, आङ्ग्ल: Rajasthan) भारतस्य विशालतमं राज्यम् अस्ति । इदं भारतस्य पश्चिमभूभागे अस्ति । अत्र 'थार'नामकं मरुभूमिः (सिकतयुक्तं स्थलम्) अस्ति । मध्ययुगे 'राजपूताना' इति नाम्ना विख्यातम् आसीत् । अपूर्वलोकगीतानि, लोकनृत्यानि, पर्वाणि च अस्य प्रमुखद्योतकानि सन्ति । राजस्थानस्य क्षेत्रफ़लं ३,४२,२३९ वर्ग. कि. मी अस्ति । अस्य जनसङ्ख्या ६८,६२१,०१२ वर्तते । पुरातनेषु पर्वतशिखरेषु अन्यतमाः अरावळीशिखराः राराजन्ते अस्मिन् राज्ये । एवमेव मौण्ट् अबु, दिल्वारा इत्येतौ पर्वतौ अपि सुप्रसिद्धौ स्तः । पूर्वराजस्थाने द्वे व्याघ्राभयारण्ये भवतः । रणथम्बोर, सारिस्कामृगधाम, भरतपुरादिप्रदेशेषु प्रसिद्धानि पक्षिसंरक्षणाकेन्द्राणि सन्ति । संरक्षणाकेन्द्रेषु देशविदेशीयाः पक्षिणः विलसन्ति ।
प्राचीनेतिहासः
राजस्थानस्य प्रमुखभागेषु प्राक् मीनावंशीयानां शासनम् आसीत् । १२ शतकपर्यन्तं राजस्थानस्य केचन प्रदेशाः गुर्जरनृपाणां शासने आसन् । गुजरातराज्यं तथा राजस्थानस्य अधिकभागः 'गुर्जरात्र/गुज्जर'-नामकैः गुर्जरशासकैः रक्षितप्रदेशः आसीत् । ३०० वर्षाणि यावत् गुर्जरशासकाः उत्तरभारतं यवनशासकेभ्यः रक्षितवन्तः आसन् । तदनन्तरं रजपूताः अस्य राज्यस्य विविधेषु भागेषु स्वप्राबल्येन शासनम् आरब्धवन्तः । वंशस्य अथवा प्रमुखस्य नाम्ना तेषां प्रान्तानां व्यवहारः आसीत् । भूगोलस्य दृष्ट्याऽपि प्रदेशानां नामानि स्थापयन्ति स्म रजपूताः । उदयपुरं, डुङ्गरपुर, बांसवाडा, प्रतापगढ, जोधपुरं, बीकानेर, किशनगढ, सिरोही, कोटा, बून्दी, जयपुरम्, आलवार, भरतपुरं, करौली, झालावाड, टोङ्क च तेषां संस्थानानि आसन् । 'ब्रिटिष्' शासनकाले राजस्थानस्य 'राजपूताना' इति नाम आसीत् । वंशभूषणः, असाधारणः देशभक्तः महाराणा प्रतापसिंहः स्वपराक्रमेण विश्वेऽस्मिन् प्रसिद्धः अभूत् । राजस्थानराज्यं भारतस्य महत्वपूर्णं राज्यमित्यत्र न कश्चन संशयः । अधीनराजानां शासने विद्यमानानां प्रान्तानां विलीनेन ३० मार्च १९४९ तमे संवत्सरे भारतस्य राज्यत्वेन अस्य राज्यस्य उद्घोषणं कृतम् । राजस्थानपदस्य राज्ञां स्थानम् इति विग्रहः, कुतश्चेत् अस्मिन् राज्ये 'गुर्जरात्र/गुज्जर, राजपूत, मौर्य तथा झाट'-वंशीयाः राजानः राज्यभारं कृतवन्तः आसन् ।
भूगोलम्
राजस्थानराज्यं चित्रपतङ्गस्य आकृतौ अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरे पाकिस्तानदेशः, पञ्जाबराज्यं, हरियाणाराज्यञ्च अस्ति । दक्षिणे मध्यप्रदेशराज्यं, गुजरातराज्यञ्च अस्ति । पूर्वे उत्तरप्रदेशः, मध्यप्रदेशश्च अस्ति । पश्चिमे पाकिस्तानदेशः अस्ति । सिरोही-तः आलवार गमनमार्गे ४८० कि. मी. विस्तारे विद्यमानः अरावलीपर्वतशिखरः प्राकृतिकदृष्ट्या एतत् राज्यं विभाजति । पूर्वस्मिन् भागे रसवद्भूमिः विद्यते । अस्मिन् भागे प्रायः ५० से. मी. तः ९० से. मी. वृष्टिः भवति । माहीनद्याः चम्बल-जलबन्धस्य निर्माणानन्तरं विद्युत्, जलसमृद्धिश्च अस्मिन् राज्ये दृश्यते । कृषिनिमित्तं जलबन्धः सर्वदा उपकरोति । अस्मिन् भागे ताम्रं, सतु, 'मैका', फेनकशिला, अन्ये च खनिजाः लभ्यन्ते । राज्यस्य पश्चिमभागे विद्यमाना 'थार' मरुभूमिः समग्रे भारते विशालतमा मरुभूमिः अस्ति । अस्मिन् भागे १२ से. मी. तः ३० से. मी. वृष्टिः भवति । अस्मिन् भागे लूनी, बाण्ड्यादिनद्यः प्रवहन्ति । राज्येऽस्मिन् ३.४२ लक्षवर्ग कि. मी. परिमिता भूमिः अस्ति । भारतस्य बृहत्तमं राज्यम् इदम् ।
मण्डलनि
अस्मिन् राज्ये ३३ मण्डलानि सन्ति।
प्रसिद्धानि नगराणि
जयपुर
- राजस्थानराज्यस्य राजधानी ।
- पाटलनगरम् (Pink city) इत्येव प्रसिद्धम् ।
- नगरेऽस्मिन् सुन्दराः प्रासादाः, दुर्गाः, सरोवराश्च सन्ति ।
- नगरस्य प्रासादः 'मोघल' तथा राजस्थानयोः वास्तुशैल्या निर्मितोऽस्ति ।
- हवामहल् सा.श. १७९९ तमे संवत्सरे 'सवायी प्रतापसिंह'नामकस्य नृपस्य शासनकाले निर्मतम् आसीत् । वास्तुशिल्पकारस्तु 'लाल चन्द उस्व' ।
- अम्बर-दुर्गे अनेकानि सुन्दराणि मन्दिराणि सन्ति, एकं विशालं सुन्दरोद्यानञ्च वर्तते ।
- अस्मिन्नेव नगरे सा.श. १८७६ तमे संवत्सरे सर्वकारस्य वस्तुसङ्ग्रहालयः संस्थापितः । आभरणानि, काष्ठैः निर्मितानि वस्तूनि, शस्त्राणि, चित्राणि, वस्त्राणि च सङ्ग्रहालयेऽस्मिन् सन्ति ।
- जलमहल् इत्येतत् एकस्य सरोवरस्य मध्ये विद्यमानः सुन्दरः प्रासादः ।
- कनकवृन्दावनं जनप्रियं विहारस्थानमस्ति ।
भरतपुर
- राजस्थानस्य पूर्वदिशः प्रवेशमार्गः अस्ति भरतपुरम् ।
- केवलादेवी-अन्ताराष्ट्रियोद्यानम् अस्ति अत्र । इदम् उद्यानं सुप्रसिद्धं पक्षिधाम अपि ।
- लोहदुर्गः (लोहगढ) भरतपुरस्य सुप्रसिद्धः दुर्गः अस्ति । 'ऐरन् फोर्ट्' इति आङ्ग्लभाषायाम् अस्य प्रसिद्धिः ।
- भरतपुरस्य वस्तुसङ्ग्रहालयः स्वप्रदेशीयवीराणां शौर्यं स्फुटीकरोति ।
- भरतपुरस्य वस्तुसङ्ग्रहालयस्य समीपे सुन्दरं नेहरू उद्यानम् अस्ति ।
- 'डीग'प्रासादः सुन्दरः, बृहत्तमः च अस्ति । प्रागिदं राज्ञां ग्रीष्मकालीनम् आवासस्थलम् आसीत् ।
जोधपुर
- राजस्थानस्य पश्चिमभागे विद्यमानम् इदं नगरं राज्ये द्वितीयं बृहत्तमं नगरमस्ति । नगरस्थसुन्दरदुर्गः, मन्दिराणि च यात्रिकान् मोहयन्ति ।
- सुप्रसिद्धेषु भारतीयदुर्गेषु मेहरानगढ-दुर्गः अन्यतमः । अस्य दुर्गस्य अन्तः मोतीमहल्, फूलमहल्, शीशमहल् च सन्ति । अस्मिन्नेव दुर्गे कश्चन वस्तुसङ्ग्रहालयोऽपि अस्ति । अत्र सूक्ष्मचित्राणि, शस्त्राणि, सङ्गीतवाद्यानि च सन्ति ।
- उम्मेदभवन-प्रासादः प्रसिद्धः, सुन्दरश्च विद्यते ।
- 'बालसमन्द सरोवरः' विहाराय उत्तमं स्थलमस्ति ।
- 'मारवाड' इति कश्चन प्रमुखः उत्सवः भवति । 'अक्टोबर'-मासे अयम् उत्सवः आचर्यते ।
- 'अक्टोबर'-मासादारभ्य 'मार्च'-मासपर्यन्तं राज्येऽस्मिन् पर्यटनार्थं योग्यः कालः ।
अन्यानि नगराणि
- राजधानी - जयपुर
शिक्षणसंस्थाः
- राजस्थानविश्वविद्यालयः
- राजस्थानतान्त्रिकविश्वविद्यालयः
- राजस्थानकेन्द्रीयविश्वविद्यालयः
- राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानम्, जयपुर
- मोदी प्रौद्योगिकी तथा विज्ञानसंस्थानम्, लक्ष्मणगढ (मानितविश्वविद्यालयः)
- वनस्थलीविद्यापीठम् (मानितविश्विविद्यालयः)
- बिरला प्रौद्योगिकी एवं विज्ञानसंस्थानम्, पिलानी (मानितविश्वविद्यालयः)
- जैन विश्वभारती विश्ववविद्यालयः (मानितविश्वाविद्यालयः)
- एल. एन. एम. सूचना प्रौद्योगिकी संस्थानम् (मानितविश्ववविद्यालयः)
- मालवीयराष्ट्रियप्रौद्योगिकीसंस्थानम् (मानितविश्ववविद्यालयः)
- मोहनलाल सुखाडिया विश्वपविद्यालयः
- राष्ट्रियविधिविश्वविद्यालयः
- राजस्थानकृषिविश्वविद्यालयः
- राजस्थान आयुर्वेदविश्वविद्यालयः
- जगद्गुरुरामानन्दाचार्यराजस्थानसंस्कृतविश्वविद्यालयः
- बीकानेर विश्वविद्यालयः
- कोटा विश्वविद्यालयः