"औरङ्गाबादमण्डलम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
(लघु) clean up, replaced: मण्डलम् → जनपदम् (8) using AWB |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः १: | पङ्क्तिः १: | ||
'''औरंगाबाद् जनपदम्''' (Aurangabad district) [[महाराष्ट्र]] राज्ये स्थितं किञ्चन जनपदम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं [[औरंगाबाद्]] नगरम् । |
|||
{{Infobox settlement |
{{Infobox settlement |
||
| name = |
| name = औरङ्गाबादमण्डलम् |
||
| native_name |
| native_name = District |
||
| other_name = औरङ्गाबाद जिल्हा |
|||
| native_name_lang = <!-- ISO 639-2 code e.g. "fr" for French. If more than one, use {{lang}} instead --> |
|||
| settlement_type = |
| settlement_type = मण्डलम् |
||
| image_skyline = |
| image_skyline = MaharashtraAurangabad.png |
||
| |
| image_alt = |
||
| image_caption = ''' महाराष्ट्रराज्ये औरङ्गाबादमण्डलम् ''' |
|||
| image_alt = |
|||
| image_caption = |
|||
| image_flag = |
|||
| flag_alt = |
|||
| image_seal = |
|||
| seal_alt = |
|||
| image_shield = |
|||
| shield_alt = |
|||
| nickname = |
|||
| motto = |
|||
| image_map =MaharashtraAurangabad.png |
|||
| map_alt = |
|||
| map_caption = महाराष्ट्रराज्ये अकोलाजनपदम् |
|||
| image_dot_map = |
|||
| subdivision_type = Country |
|||
| subdivision_name = भारतम् |
|||
| subdivision_type1 = States and territories of India|State |
|||
| subdivision_name1 = महाराष्ट्रम् |
|||
| established_title = <!-- Established --> |
| established_title = <!-- Established --> |
||
| |
| subdivision_type = देशः |
||
| |
| subdivision_name = {{flag|India}} |
||
| |
| subdivision_type1 = जिल्हा |
||
| subdivision_name1 = [[औरङ्गाबादमण्डलम् ]] |
|||
| seat_type = |
|||
| subdivision_type2 = उपमण्डलानि |
|||
| seat = |
|||
| subdivision_name2 =कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, [[औरङ्गाबाद]], खुलताबाद, वैजापुर, गङ्गापुर, पैठण |
|||
| government_footnotes = |
|||
| |
| subdivision_type3 = विस्तारः |
||
| subdivision_name3 = १०,१०० च.कि.मी. |
|||
| leader_title = |
|||
| subdivision_type4 = जनसङ्ख्या(२०११) |
|||
| subdivision_name4 = २८,९७,०१३ |
|||
| government_type = |
|||
| governing_body = |
|||
| leader_title = मण्डलसङ्गाहकः <br>(District Collector) |
|||
| leader_name = |
| leader_name = |
||
| |
| timezone1 = भारतीयमानसमयः(IST) |
||
| |
| utc_offset1 = +५:३० |
||
| |
| website = http://aurangabad.nic.in/ |
||
| unit_pref = |
|||
| area_magnitude = |
|||
| area_footnotes = |
|||
| area_total_km2 = 10000 |
|||
| area_total_sq_mi = |
|||
| area_land_km2 = |
|||
| area_land_sq_mi = |
|||
| area_water_km2 = |
|||
| area_water_sq_mi = |
|||
| area_water_percent = |
|||
| area_note = |
|||
| elevation_footnotes = |
|||
| elevation_m = |
|||
| elevation_ft = |
|||
| population_footnotes = |
|||
|leader_title = |
|||
|leader_name = |
|||
| population_total =2897013 |
|||
| population_as_of = २०0१ |
|||
| population_density_km2 = 290 |
|||
| population_density_sq_mi= |
|||
| population_est = |
|||
| pop_est_as_of = |
|||
| website = http://aurangabad.nic.in/ |
|||
| footnotes = |
| footnotes = |
||
}} |
}} |
||
'''औरंगाबादमण्डलम्''' ({{lang-mr|औरङ्गाबाद जिल्हा}}, {{lang-en| District}}) [[महाराष्ट्र]] राज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)]] इति नगरम् । अत्रस्था: अजिण्ठा-वेरूळ-चित्रगृहा: जगप्रसिद्धा: । महाराष्ट्रराज्यस्य एकमेव मण्डलमिदं यत्र द्वे विश्वं पारम्परिकस्थाने(World Heritage Sights) स्त: । |
|||
[[Image:Bibika.jpg|thumb|right|300px|बीबी का मक्बारा]] |
|||
[[Image:Bibika.jpg|thumb|right|300px|बीबी का मक्बरा]] |
|||
==भौगोलिकम्== |
==भौगोलिकम्== |
||
औरंगाबादमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि [[जालनामण्डलम्|जालनामण्डलं]], पश्चिमदिशि [[नाशिकमण्डलम्]], उत्तरदिशि [[जळगावमण्डलम्|जळगावमण्डलं]], दक्षिणदिशि [[अहमदनगरमण्डलम्|अहमदनगरमण्डलं]] च अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मित: वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वौ प्रमुखनद्यौ स्त: ते [[गोदावरी नदी]], [[तापी]] च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादया: पर्वतावल्य: सन्ति । |
|||
==कृषि-उद्यमा:== |
|||
अत्रस्था: प्राय: ७०% जना: कृषिकार्यं कुर्वन्ति । ज्वारी, कार्पास:, बाजरी, तण्डुला:, गोधूमा:, ईक्षु:, तमाखु:, पलाण्डु:, जम्बीरम्, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । उर्णा, कार्पास: इत्येतयो: सम्बन्धिता: उद्यमा:, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमा: सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू वस्त्रनिर्माणोद्यमा: सन्ति अत्र । पैठणी नामक: शाटिकाप्रकार: अपि आमहारष्ट्रे प्रसिद्ध: । पैठणीनिर्माणोद्योगा: सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमा:, बिअर्, व्हिस्की पेयप्रकारनिर्माणोद्यमा: प्रचलन्ति । |
|||
[[चित्रम्:IMG 0545.JPG|thumb|right|200px|]] |
|||
==जनसङ्ख्या== |
==जनसङ्ख्या== |
||
औरंगाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जना: ग्रामीणभागे निवसन्ति । |
|||
== ऐतिहासिकम् == |
|||
कथ्यते यत् औरङ्गाबादनगरं मलिक अम्बर इत्यनेन स्थापितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहास: तु पुरातन: । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-चालुक्य-राष्ट्रकूट-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां वास्तूनां निर्माणं जातम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिक-वास्तूनि सन्त्यत्र । |
|||
==उपमण्डलानि== |
==उपमण्डलानि== |
||
पङ्क्तिः ८०: | पङ्क्तिः ५०: | ||
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि- |
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि- |
||
१.कन्नड |
|||
१.[[कन्नड्]] |
|||
२.सोयगाव |
|||
२.[[सोय्गाव]] |
|||
३.सिल्लोड |
|||
३.[[सिल्लोद्]] |
|||
४.फुलम्ब्री |
|||
४.[[फुलाम्बरि]] |
|||
५.[[ |
५.[[औरङ्गाबाद]] |
||
६.खुलताबाद |
|||
६.[[खुल्ताबाद्]] |
|||
७. |
७.वैजापुर |
||
८. |
८.गङ्गापुर |
||
९.पैठण |
|||
९.[[पैथान]] |
|||
[[Image:A monument inside Daulatabad Fort.jpg|right|300px]] |
[[Image:A monument inside Daulatabad Fort.jpg|right|300px]] |
||
==वीक्षणीयस्थलानि== |
==वीक्षणीयस्थलानि== |
||
औरङ्गाबादमण्डले |
औरङ्गाबादमण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यथा - |
||
=== # अजिण्ठा-वेरूळ-चित्रगृहा:=== |
|||
[[चित्रम्:Leni2.jpg|thumb|right|200px|]] |
|||
* औरङ्गाबाद नगरात् ९९ कि.मी. दूरं सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्राम: अस्ति । अत्रस्था: ३० गह्वराणां तक्षणं कृत्वा बौद्धभिक्षुजनानां निवास-अध्ययनस्थानानि इत्युक्ते चैत्या: निर्मिता: सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकानाम् उपरि चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहव: तक्षीकृत्य-निर्मितानि सुन्दराणि लयनानि सन्ति । जैन-बौद्ध-हिन्दु-चित्रगृहा:, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । इ.स. ५ त: ८ शताब्द्यां एतेषां लयनानां निर्मिति: अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्राय: । |
|||
* वेरूळ इति ग्राम: औरङ्गाबादनगरात् ३० कि.मी. दूरम् अस्ति । ३४ लयनानां समूह: अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । इ.स.५ त: १० शताब्द्यां एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्यैव षोडषलयनस्य भागम् । [[चित्रम्:वेरुळ-कैलास.jpg|thumb|right|200px|]] |
|||
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यमेव अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाखण्डेषु निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव तथापि तक्षकारै: आत्यन्तिक-सूक्ष्मरित्या कृतानि लयनानि सन्ति । अत: बहव: पर्यटका: आकर्षिता: भवन्ति । |
|||
# देवगिरी तथा दौलताबाद कोट: |
|||
# खुलताबाद - औरङ्गबाद इत्यस्य 'कबर'-समाधिस्थलम् |
|||
# बीबी का मक्बरा |
|||
# घृष्णेश्वर मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् । |
|||
# पैठण - सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम् |
|||
# जायकवाडी धरण: |
|||
# औरङ्गाबाद गह्वरा: |
|||
# भोसले गढी |
|||
# चान्द मिनार |
|||
[[Image:Daulatabad Chand Minar N-MH-A50.jpg|right|300px]] |
[[Image:Daulatabad Chand Minar N-MH-A50.jpg|right|300px]] |
||
==बाह्यसम्पर्कतन्तु== |
|||
*[http://aurangabad.nic.in/newsite/index.htm मण्डल-सङ्केतस्थलम्] |
|||
*[http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=5700&Itemid=2&limitstart=1 मराठी विश्वकोश:] |
|||
*[http://zpaurangabad.com/ मण्डलस्य प्रशासनस्य सङ्केतस्थलम्] |
|||
*http://m4maharashtra.com/forum/topic/410 |
|||
{{महाराष्ट्र मण्डलाः}} |
{{महाराष्ट्र मण्डलाः}} |
११:२३, ११ डिसेम्बर् २०१३ इत्यस्य संस्करणं
औरङ्गाबादमण्डलम् District औरङ्गाबाद जिल्हा | |
---|---|
मण्डलम् | |
महाराष्ट्रराज्ये औरङ्गाबादमण्डलम् | |
देशः | India |
जिल्हा | औरङ्गाबादमण्डलम् |
उपमण्डलानि | कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, औरङ्गाबाद, खुलताबाद, वैजापुर, गङ्गापुर, पैठण |
विस्तारः | १०,१०० च.कि.मी. |
जनसङ्ख्या(२०११) | २८,९७,०१३ |
Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
Website | http://aurangabad.nic.in/ |
औरंगाबादमण्डलम् (मराठी: औरङ्गाबाद जिल्हा, आङ्ग्ल: District) महाराष्ट्र राज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्) इति नगरम् । अत्रस्था: अजिण्ठा-वेरूळ-चित्रगृहा: जगप्रसिद्धा: । महाराष्ट्रराज्यस्य एकमेव मण्डलमिदं यत्र द्वे विश्वं पारम्परिकस्थाने(World Heritage Sights) स्त: ।
भौगोलिकम्
औरंगाबादमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि जालनामण्डलं, पश्चिमदिशि नाशिकमण्डलम्, उत्तरदिशि जळगावमण्डलं, दक्षिणदिशि अहमदनगरमण्डलं च अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मित: वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वौ प्रमुखनद्यौ स्त: ते गोदावरी नदी, तापी च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादया: पर्वतावल्य: सन्ति ।
कृषि-उद्यमा:
अत्रस्था: प्राय: ७०% जना: कृषिकार्यं कुर्वन्ति । ज्वारी, कार्पास:, बाजरी, तण्डुला:, गोधूमा:, ईक्षु:, तमाखु:, पलाण्डु:, जम्बीरम्, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । उर्णा, कार्पास: इत्येतयो: सम्बन्धिता: उद्यमा:, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमा: सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू वस्त्रनिर्माणोद्यमा: सन्ति अत्र । पैठणी नामक: शाटिकाप्रकार: अपि आमहारष्ट्रे प्रसिद्ध: । पैठणीनिर्माणोद्योगा: सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमा:, बिअर्, व्हिस्की पेयप्रकारनिर्माणोद्यमा: प्रचलन्ति ।
जनसङ्ख्या
औरंगाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जना: ग्रामीणभागे निवसन्ति ।
ऐतिहासिकम्
कथ्यते यत् औरङ्गाबादनगरं मलिक अम्बर इत्यनेन स्थापितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहास: तु पुरातन: । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-चालुक्य-राष्ट्रकूट-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां वास्तूनां निर्माणं जातम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिक-वास्तूनि सन्त्यत्र ।
उपमण्डलानि
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
१.कन्नड
२.सोयगाव
३.सिल्लोड
४.फुलम्ब्री
६.खुलताबाद
७.वैजापुर
८.गङ्गापुर
९.पैठण
वीक्षणीयस्थलानि
औरङ्गाबादमण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यथा -
# अजिण्ठा-वेरूळ-चित्रगृहा:
- औरङ्गाबाद नगरात् ९९ कि.मी. दूरं सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्राम: अस्ति । अत्रस्था: ३० गह्वराणां तक्षणं कृत्वा बौद्धभिक्षुजनानां निवास-अध्ययनस्थानानि इत्युक्ते चैत्या: निर्मिता: सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकानाम् उपरि चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहव: तक्षीकृत्य-निर्मितानि सुन्दराणि लयनानि सन्ति । जैन-बौद्ध-हिन्दु-चित्रगृहा:, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । इ.स. ५ त: ८ शताब्द्यां एतेषां लयनानां निर्मिति: अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्राय: ।
- वेरूळ इति ग्राम: औरङ्गाबादनगरात् ३० कि.मी. दूरम् अस्ति । ३४ लयनानां समूह: अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । इ.स.५ त: १० शताब्द्यां एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्यैव षोडषलयनस्य भागम् ।
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यमेव अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाखण्डेषु निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव तथापि तक्षकारै: आत्यन्तिक-सूक्ष्मरित्या कृतानि लयनानि सन्ति । अत: बहव: पर्यटका: आकर्षिता: भवन्ति ।
- देवगिरी तथा दौलताबाद कोट:
- खुलताबाद - औरङ्गबाद इत्यस्य 'कबर'-समाधिस्थलम्
- बीबी का मक्बरा
- घृष्णेश्वर मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् ।
- पैठण - सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम्
- जायकवाडी धरण:
- औरङ्गाबाद गह्वरा:
- भोसले गढी
- चान्द मिनार
बाह्यसम्पर्कतन्तु
- मण्डल-सङ्केतस्थलम्
- मराठी विश्वकोश:
- मण्डलस्य प्रशासनस्य सङ्केतस्थलम्
- http://m4maharashtra.com/forum/topic/410