"औरङ्गाबादमण्डलम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
(लघु) clean up using AWB |
No edit summary |
||
पङ्क्तिः १३: | पङ्क्तिः १३: | ||
| subdivision_name1 = औरङ्गाबादमण्डलम् |
| subdivision_name1 = औरङ्गाबादमण्डलम् |
||
| subdivision_type2 = उपमण्डलानि |
| subdivision_type2 = उपमण्डलानि |
||
| subdivision_name2 =कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबाद]], खुलताबाद, वैजापुर, गङ्गापुर, पैठण |
| subdivision_name2 = कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबाद]], खुलताबाद, वैजापुर, गङ्गापुर, पैठण |
||
| subdivision_type3 = विस्तारः |
| subdivision_type3 = विस्तारः |
||
| subdivision_name3 = १०,१०० च.कि.मी. |
| subdivision_name3 = १०,१०० च.कि.मी. |
||
पङ्क्तिः २९: | पङ्क्तिः २९: | ||
[[Image:Bibika.jpg|thumb|right|300px|बीबी का मक्बरा]] |
[[Image:Bibika.jpg|thumb|right|300px|बीबी का मक्बरा]] |
||
[[Image:A monument inside Daulatabad Fort.jpg|right|300px|देवगिरी |
[[Image:A monument inside Daulatabad Fort.jpg|right|300px|देवगिरी कोटः]] |
||
[[चित्रम्:IMG 0545.JPG|thumb|right|200px|वेरूळचित्रगृहासु एकं मन्दिरम्]] |
[[चित्रम्:IMG 0545.JPG|thumb|right|200px|वेरूळचित्रगृहासु एकं मन्दिरम्]] |
||
पङ्क्तिः ३५: | पङ्क्तिः ३५: | ||
[[चित्रम्:Leni2.jpg|thumb|right|200px|लयनेषु किञ्चन भित्तिचित्रम्]] |
[[चित्रम्:Leni2.jpg|thumb|right|200px|लयनेषु किञ्चन भित्तिचित्रम्]] |
||
[[चित्रम्:पैठणी.jpg|thumb|right|300px|प्रसिद्धा-येवलापैठणी- |
[[चित्रम्:पैठणी.jpg|thumb|right|300px|प्रसिद्धा-येवलापैठणी-शाटिकायाः निर्माणकार्यम् ।]] |
||
[[चित्रम्:वेरुळ-कैलास.jpg|thumb|right|200px|वेरुळ-कैलासमन्दिरम्]] |
[[चित्रम्:वेरुळ-कैलास.jpg|thumb|right|200px|वेरुळ-कैलासमन्दिरम्]] |
||
पङ्क्तिः ४३: | पङ्क्तिः ४३: | ||
==भौगोलिकम्== |
==भौगोलिकम्== |
||
औरङ्गाबादमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि [[जालनामण्डलम्|जालनामण्डलं]], पश्चिमदिशि [[नाशिकमण्डलम्]], उत्तरदिशि [[जळगावमण्डलम्|जळगावमण्डलं]], दक्षिणदिशि [[अहमदनगरमण्डलम्]] अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. |
औरङ्गाबादमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि [[जालनामण्डलम्|जालनामण्डलं]], पश्चिमदिशि [[नाशिकमण्डलम्]], उत्तरदिशि [[जळगावमण्डलम्|जळगावमण्डलं]], दक्षिणदिशि [[अहमदनगरमण्डलम्]] अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वे प्रमुखनद्यौ स्तः । ते [[गोदावरी नदी]], [[तापी]] च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादयः पर्वतावल्यः सन्ति । |
||
== |
==कृषिः उद्यमाश्च== |
||
अत्रस्थाः प्रायः ७०% जनाः कृषिकार्यं कुर्वन्ति । यवनालः(ज्वारी), कार्पासः, बाजरी, तण्डुलः, गोधूमः, इक्षुः, तमाखुः, पलाण्डुः, जम्बीरं, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । ऊर्णा, कार्पासः इत्येताभ्यां सम्बद्धाः उद्यमाः, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमाः च सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू-वस्त्रनिर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । 'पैठणी' नामकः शाटिकाप्रकारः आमहारष्ट्रं प्रसिद्धः । 'पैठणी'निर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमाः, 'बिअर्', 'व्हिस्की' पेयप्रकारनिर्माणोद्यमाः अत्र प्रचलन्ति । |
|||
==जनसङ्ख्या== |
==जनसङ्ख्या== |
||
औरङ्गाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% |
औरङ्गाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जनाः ग्रामेषु निवसन्ति । |
||
== ऐतिहासिकं किञ्चित् == |
== ऐतिहासिकं किञ्चित् == |
||
एवं हि कथ्यते यत् [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबादनगरं]] मलिक अम्बर इत्यनेन आवासितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य |
एवं हि कथ्यते यत् [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबादनगरं]] मलिक अम्बर इत्यनेन आवासितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहासः तु पुरातनः । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-[[चालुक्यवंशः|चालुक्य]]-[[राष्ट्रकूटवंशः|राष्ट्रकूट]]-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् अत्र । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां स्थापत्यकलानुगुणं नैकानां भवनानां निर्माणं कृतम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिकभवनानि सन्त्यत्र । |
||
==उपमण्डलानि== |
==उपमण्डलानि== |
||
पङ्क्तिः ८५: | पङ्क्तिः ८५: | ||
=== [[अजिण्ठा-वेरूळ]]=== |
=== [[अजिण्ठा-वेरूळ]]=== |
||
* [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबाद]]- |
* [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबाद]]-तः ९९ कि.मी. दूरे सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्रामः अस्ति । अत्रस्थेषु ३० गह्वरेषु बौद्धभिक्षूणां निवास-अध्ययनस्थानानि अर्थात् चैत्याः तक्षिताः सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकासु चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहूनि सुन्दराणि तक्षितानि लयनानि सन्ति । [[जैन]]-[[बौद्धदर्शनम्|बौद्ध]]-[[हिन्दु]]-चित्रगृहाः, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्रायः । |
||
* वेरूळ इति |
* वेरूळ इति ग्रामः [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबाद]]-तः ३० कि.मी. यावत् दूरे अस्ति । ३४ लयनानां समूहः अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्मिन्नेव लयनसमूहे अन्तर्भवति । |
||
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् एतानि |
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाभ्यः निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव । तथापि पाषाणशिल्पिभिः महता कौशलेन एतानि लयनानि कृतानि सन्ति । अतः बहवः पर्यटकाः आकर्षिताः भवन्ति । |
||
* देवगिरी तथा दौलताबाद् भुईकोट |
* देवगिरी तथा दौलताबाद् भुईकोट |
||
पङ्क्तिः ९४: | पङ्क्तिः ९४: | ||
* घृष्णेश्वर-मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् |
* घृष्णेश्वर-मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् |
||
* पैठणनामकं सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम् |
* पैठणनामकं सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम् |
||
* जायकवाडी- |
* जायकवाडी-जलबन्धः |
||
* औरङ्गाबाद- |
* औरङ्गाबाद-गह्वराः |
||
* भोसले गढी |
* भोसले गढी |
||
* चान्द मिनार |
* चान्द मिनार |
||
==बाह्यसम्पर्कतन्तुः== |
|||
==बाह्यसम्पर्कतन्तु:== |
|||
*[http://aurangabad.nic.in/newsite/index.htm मण्डल-सङ्केतस्थलम्] |
*[http://aurangabad.nic.in/newsite/index.htm मण्डल-सङ्केतस्थलम्] |
||
*[http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=5700&Itemid=2&limitstart=1 मराठी विश्वकोश:] |
*[http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=5700&Itemid=2&limitstart=1 मराठी विश्वकोश:] |
||
पङ्क्तिः १०५: | पङ्क्तिः १०६: | ||
*[http://m4maharashtra.com/forum/topic/410 ४] |
*[http://m4maharashtra.com/forum/topic/410 ४] |
||
{{Geographic location |
|||
{{महाराष्ट्र मण्डलाः}} |
|||
|Centre = औरङ्गाबादमण्डलम् |
|||
|North = [[जळगावमण्डलम्]] |
|||
|Northeast = |
|||
|East =[[जालनामण्डलम्]] |
|||
|Southeast = |
|||
|South =[[अहमदनगरमण्डलम्]] |
|||
|Southwest = |
|||
|West = [[नाशिकमण्डलम्]] |
|||
|Northwest = |
|||
}} |
|||
{{फलकम्:महाराष्ट्रराज्यस्य मण्डलानि}} |
|||
[[वर्गः:महाराष्ट्रराज्यस्य मण्डलानि]] |
[[वर्गः:महाराष्ट्रराज्यस्य मण्डलानि]] |
०९:३१, २९ मार्च् २०१४ इत्यस्य संस्करणं
औरङ्गाबादमण्डलम् Aurangabad District औरङ्गाबाद जिल्हा | |
---|---|
मण्डलम् | |
महाराष्ट्रराज्ये औरङ्गाबादमण्डलम् | |
देशः | India |
जिल्हा | औरङ्गाबादमण्डलम् |
उपमण्डलानि | कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, औरङ्गाबाद, खुलताबाद, वैजापुर, गङ्गापुर, पैठण |
विस्तारः | १०,१०० च.कि.मी. |
जनसङ्ख्या(२०११) | २८,९७,०१३ |
Time zone | UTC+५:३० (भारतीयमानसमयः(IST)) |
Website | http://aurangabad.nic.in/ |
औरङ्गाबादमण्डलं (मराठी: औरङ्गाबाद जिल्हा, आङ्ग्ल: Aurangabad District) महाराष्ट्रराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्) इत्येतन्नगरम् । अत्रस्थानि अजिण्ठा-वेरूळ-लयनानि जगत्प्रसिद्धानि । महाराष्ट्रराज्यस्य एकमेव मण्डलमिदं यत्र द्वे विश्वपरम्परास्थाने (World Heritage Sites) स्त: ।
भौगोलिकम्
औरङ्गाबादमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि जालनामण्डलं, पश्चिमदिशि नाशिकमण्डलम्, उत्तरदिशि जळगावमण्डलं, दक्षिणदिशि अहमदनगरमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वे प्रमुखनद्यौ स्तः । ते गोदावरी नदी, तापी च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादयः पर्वतावल्यः सन्ति ।
कृषिः उद्यमाश्च
अत्रस्थाः प्रायः ७०% जनाः कृषिकार्यं कुर्वन्ति । यवनालः(ज्वारी), कार्पासः, बाजरी, तण्डुलः, गोधूमः, इक्षुः, तमाखुः, पलाण्डुः, जम्बीरं, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । ऊर्णा, कार्पासः इत्येताभ्यां सम्बद्धाः उद्यमाः, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमाः च सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू-वस्त्रनिर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । 'पैठणी' नामकः शाटिकाप्रकारः आमहारष्ट्रं प्रसिद्धः । 'पैठणी'निर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमाः, 'बिअर्', 'व्हिस्की' पेयप्रकारनिर्माणोद्यमाः अत्र प्रचलन्ति ।
जनसङ्ख्या
औरङ्गाबादमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जनाः ग्रामेषु निवसन्ति ।
ऐतिहासिकं किञ्चित्
एवं हि कथ्यते यत् औरङ्गाबादनगरं मलिक अम्बर इत्यनेन आवासितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहासः तु पुरातनः । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-चालुक्य-राष्ट्रकूट-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् अत्र । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां स्थापत्यकलानुगुणं नैकानां भवनानां निर्माणं कृतम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिकभवनानि सन्त्यत्र ।
उपमण्डलानि
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
१.कन्नड
२.सोयगाव
३.सिल्लोड
४.फुलम्ब्री
६.खुलताबाद
७.वैजापुर
८.गङ्गापुर
९.पैठण
वीक्षणीयस्थलानि
औरङ्गाबादमण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यथा -
अजिण्ठा-वेरूळ
- औरङ्गाबाद-तः ९९ कि.मी. दूरे सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्रामः अस्ति । अत्रस्थेषु ३० गह्वरेषु बौद्धभिक्षूणां निवास-अध्ययनस्थानानि अर्थात् चैत्याः तक्षिताः सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकासु चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहूनि सुन्दराणि तक्षितानि लयनानि सन्ति । जैन-बौद्ध-हिन्दु-चित्रगृहाः, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्रायः ।
- वेरूळ इति ग्रामः औरङ्गाबाद-तः ३० कि.मी. यावत् दूरे अस्ति । ३४ लयनानां समूहः अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्मिन्नेव लयनसमूहे अन्तर्भवति ।
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाभ्यः निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव । तथापि पाषाणशिल्पिभिः महता कौशलेन एतानि लयनानि कृतानि सन्ति । अतः बहवः पर्यटकाः आकर्षिताः भवन्ति ।
- देवगिरी तथा दौलताबाद् भुईकोट
- खुलताबाद - औरङ्गजेब इत्यस्य 'कबर'-समाधिस्थलम्
- बीबी का मक्बरा
- घृष्णेश्वर-मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम्
- पैठणनामकं सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम्
- जायकवाडी-जलबन्धः
- औरङ्गाबाद-गह्वराः
- भोसले गढी
- चान्द मिनार
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
जळगावमण्डलम् | ||||
नाशिकमण्डलम् | जालनामण्डलम् | |||
औरङ्गाबादमण्डलम् | ||||
अहमदनगरमण्डलम् |