श्री

देवनागरीलिप्यां संस्कृतं वर्णं श्री

श्री इत्येतत् संस्कृतशब्दः दीप्तिम्, ऐश्वर्यम्, समृद्धिं च सूचयति, यः मुख्यतया सम्मानार्थं प्रयोगे भवति।

एषः शब्दः दक्षिण-पूर्व-भारतीय-देशेषु, हिन्दीभाषायां, अन्यासु च भाषासु सामान्यतया प्रयुज्यते। स्थानिकानुसारं लिप्यन्तरणे श्री, श्रीः, स्री, शिरी, सिरी, सेरी इत्यादिरूपेण दृश्यते। तमिळभाषायां तिरु इत्यस्मिन् रूपे परिणतः।

भारतीय-उपमहाद्वीपे च दक्षिण-पूर्व-आशियायां च एषः शब्दः विनयपूर्वकं सम्भाषणरूपेण, आङ्ग्लभाषायाः “मि॰” इत्यस्य तुल्यरूपेण, लिखित-उच्चारितयोः प्रयोगे दृश्यते।

श्री इत्येतत् देवतानां प्रति पूजार्थं, व्यक्तीनां प्रति सम्मानार्थं च उपाधिरूपेण अपि प्रयुज्यते।

श्री इत्येतत् लक्ष्मीदेव्याः अपि विशेषणरूपेण प्रसिद्धम्। तस्याः पूजार्थं यः यन्त्रः, रहस्यचित्रं वा, प्रसिद्धः अस्ति सः “श्रीयन्त्रः” इत्युच्यते।

शब्दोत्पत्तिः

मोनियर्-विलियम्स् कोशे “श्री” इत्यस्य धातुरूपेण अर्थः “पचति, उष्णतां यच्छति, दीप्तिं प्रसारयति” इत्यादिरूपेण निर्दिष्टः। स्त्रीलिङ्गे तु एषः शब्दः “कृपा, शोभा, सौन्दर्यम्, धनम्, समृद्धिः” इत्याद्यर्थान् प्राप्नोति।

श्री इत्येतत् शब्दः विशेषणरूपेण अपि प्रयुज्यते। तस्मात् “श्रीमन्” (पुंलिङ्गे प्रथमा), “श्रीमती” (स्त्रीलिङ्गे प्रथमा) इत्यादिरूपेण “दीप्तिमान्” इत्यर्थे शब्दनिर्माणः क्रियते। आधुनिकभाषायां “श्रीमती” इत्युपाधिः विवाहितायाः स्त्रियै प्रयुज्यते, यत्र “सुष्री” इत्युपाधिः सर्वासां स्त्रीणां (विवाहस्थित्यनपेक्षया) प्रयोगे दृश्यते।

वर्णविन्यासः उच्चारणं च

देवनागरीलिप्यां “श्री” इत्येतत् शब्दः त्रयाणां वर्णानां संयोगः अस्ति— “श्” + “र्” + “ई”। भारतदेशे लिप्यन्तरणे द्वौ प्रकारौ दृश्येते— “श्” इत्यस्य स्थाने “स” वा “श” इत्युपयोगः, यथा श्रीलंका, श्रीनगर इत्यादौ “स्री”, शिमला, शिमोगा इत्यादौ “श्री”। “री” इत्यस्य अपि “री”, “रीइ” इत्यादिरूपेण लिप्यन्तरणं दृश्यते, यद्यपि “रीइ” इत्येतत् हिन्दीभाषायां अप्रचलितम्।

सर्वे भारतीयलिपयः अपि एषां वर्णानां स्वस्वरूपाणि धारयन्ति।

प्रयोगः

श्री इति हिन्दुदेव्याः लक्ष्मी इत्यस्याः उपाधिः अस्ति।

श्री इत्येतत् विनयपूर्वकं सम्भाषणरूपेण, आङ्ग्लभाषायाः “मि॰”, “मिस्॰” इत्यस्य तुल्यरूपेण प्रयुज्यते।

हिन्दुधर्मे श्री इत्येतत् देवतानां विशेषणरूपेण अपि प्रयुज्यते, यदा एषः शब्दः “पवित्रः” इत्यर्थे अनुवाद्यते। सामान्यभाषायां च यदि श्री इत्येतत् शब्दः नामानन्तरं न प्रयुज्यते तर्हि सः परं चैतन्यम्, भगवद्रूपं च सूचयति।

श्री इत्येतत् लक्ष्मीदेव्याः अपि विशेषणम्। वेदेषु श्री इत्येतत् देवीरूपेण वर्ण्यते, या दश गुणान् धारयति— अन्नम्, राजत्वम्, पावनता, राज्यं, सौभाग्यम्, सार्वभौमत्वम्, कुलीनता, शक्तिः, धर्मः, सौन्दर्यम् च। वेदकालीनश्रीः उत्तरकाले लक्ष्मीदेव्याः रूपेण समीकृता।

अन्यः प्रयोगः

लेखस्य, पत्रस्य, ग्रन्थस्य वा आरम्भे मध्ये श्री इत्येतत् शब्दं केन्द्रितं लिखितुं परम्परा अस्ति।

राजकीयशैलीषु श्री इत्येतत् शब्दं बहुवारेण प्रयोगे दृश्यते— “श्री श्री”, “श्री श्री श्री” इत्यादिरूपेण। यथा “दरबारश्री”, “देशाईश्री”, “ठाकुरश्री”, “श्री श्री आनन्दमूर्ति” इत्यादयः। आनन्दमार्गस्य संस्थापकः अपि “श्री श्री आनन्दमूर्ति” इत्युपाधिना प्रसिद्धः।

सम्मानार्थं वस्तुषु, संकल्पेषु च अपि एषः शब्दः प्रयुज्यते। यथा— “श्रीगुरुग्रन्थसाहिब्” इत्यस्मिन् सिखधर्मग्रन्थे। रामलीलायाः संस्थायाः उल्लेखे अपि “श्रीरामलीला” इत्युपयोगः दृश्यते।

सिखधर्मे सामान्यं अभिवादनं अस्ति— “सत् श्री अकाल्” (गुरुमुख्यां: ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ)। अत्र श्री इत्येतत् शब्दः दिव्यता, भगवत्त्वं च सूचयति।

भारतीयसङ्गीतम्

श्री इत्येतत् शब्दस्य प्रयोगः रागनामसु सामान्यः अस्ति, उपसर्गरूपेण, प्रत्ययरूपेण वा। यथा— “श्री”, “भाग्यश्री”, “धनश्री”, “जयश्री”, “सुभाश्री”, “इति‍श्री”, “जीतेश्री”, “श्रीरञ्जनी” इत्यादयः।