सदस्यः:Prachi paramita/प्रयोगपृष्ठम्

दूतवाक्यम्

मम विषयस्यनाम दूतवाक्यं इति- महाकवि भास: संस्कृतस्य दृश्यकाव्यानां रचनाकाराणां मध्ये सर्व प्राचीनं वर्तते।संस्कृत नाटकानां विकासस्य इतिहासे भासेन स्वस्य कीर्तीकौमुदी सदूर दक्षिणादारभ्य उत्तरं पर्यन्तं एवं प्रची:आरभ्य प्रतिची पर्यन्तं विस्तृतं कृतम्।दुतवाक्य नाटकं महाकवि भासस्य एक:कीर्त्ति विशेष:-

दूतवाक्य नाटकस्य नामकरणम्;- नाटकस्य नामं दूतवाक्येन ही सम्पूर्णं कथा स्पस्टं जातम्। पाण्डवानां पक्षत:भगवान् श्रीकृष्ण:शान्ते:वार्तां नीत्वा दूतरूपेण गच्छन्ति स्म।तस्मिन् समये दुर्योधन:एवं भगवान् श्रीकृष्ण:मध्ये यत् वार्तालापं भवति स्म तदेव उल्लेखं जातम्।अतएव एतत् नाटकं दूत्तस्य वाक्यं,सन्धि प्रस्तावेन आधारित जातम।

नाटकीय कथाया:मूलस्रोत:- महाभारतम् आधारीकृत्य एतत् नाटकम् प्रस्तुतं जातम्।महाभारतस्य पञ्चम पर्वे वर्णीतं अस्ति यत्-यदा उत्तरा-अभिमन्यो:परिणयस्य अनन्तरं कौरव-पाण्डव मध्ये संधि निमित्तं पुर्णं प्रयत्नं कृतवन्त:आसीत्,कथं रूपेण पाण्डवा तेषाम् अधिकारं प्राप्नुवन्ति स्म।परन्तु एतत् कार्यं सफलं न जातम्।तत:परं धर्मराज:युधिष्ठिर:भगवान् श्रीकृष्णस्य उपरि एतत् दयित्वं दत्तम् यत् भवन्त:सन्धिं कुर्वन्तु एवं अस्माकम् अधिकारं ददातु इति।युधिष्ठिरस्य आग्रहं स्वीकृत्य भगवान् श्रीकृष्ण:दूत कार्यं करणार्थं हस्तिनापुरं प्रति गतवान् स्म। यदा धृतराष्ट्रस्य ज्ञानम् अभवत् यत् श्रीकृष्ण:दूत रूपेण आगता वर्तते तदा ते स्वागतस्य आयोजनम् कृतम्।सर्वप्रथमे श्रीकृष्ण:कुन्तों समीपं गतवान् तत्रात् ते दुर्योधनं प्रति गतवान् स्म।दुर्योधन तया राजभि:साकं तेषां स्वागतम् कृतवन्त: आसन्,परन्तु दुर्योधनस्य द्वारा आयोजित स्वागते ते भागं न गृहीतवान् एवं तत्रात् ते विदुरस्य गृहं प्रति गतवान् । तत्र रात्रौ श्रीकृष्णेन ज्ञातवान् यत् कौरवा:युद्ध निमितं सम्पूर्णं प्रस्तुतं कृतवन्त:आसन्।भवन्त:कथा ते न स्वीकुर्वन्ति भवन्त:परिश्रम:वृथा भविष्यति।एतत् कथा ज्ञात्वा$पि श्रीकृष्ण:तेषां कार्यं तथा उदेश्यं प्रति विचलित नाभवत्।अपरस्मिन् दिने विदुरेण साकं ते राजदरवारे उपस्थित अभवत् स्म,एवं सर्वे यथोचित आसनं ग्रहणानन्तरं ते धृतराष्ट्रं प्रति वदन्ति यत् पाण्डवानां पक्षत:सन्धि प्रस्तावं आनीय अहं आगच्छति अस्मि।धृतराष्टरस्य अनुमतिं नीत्वा श्रीकृष्ण:दुर्योधनात् पाण्डवानां अधिकारं ददातु एवं युद्धस्य भयङकरता तथा च भीषण रक्तपातत् वंचित भवतु इति अवदत्।भीष्म:द्रौण:धृतराष्ट्र:विदुर:आदि सर्वे दुर्योधनात् श्रीकृशनस्य कथा एवं पाण्डवानां अधिकारं ददातु इति वदन्ति स्म।परन्तु दुर्योधन तस्य वाक्यस्य दृढता प्रकटि कृत्वा वदति यत् युद्धेन विना अहं पाण्डवानां कृते तेषामधिकारं न ददामि।यदा श्रीकृष्ण:पांडवानां उपरि निक्षिप्त आरोप:तथा अपमानस्य कथा वदन्ति स्म तदा तत् श्रुत्वा क्रोधित भूत्वा रजभवनात् तेषां भ्रातृभि:एवं च राजकुमारभि:साकं गतम्।विदुरेण द्वारा प्रार्थना करणात् अनन्तरं पुन:राजसभां प्रतिरागच्छति स्म।तत्र तेषां माता गान्धारी$पि तस्मात् श्रीकृशनस्य कथामङगीकरोतु इति अवदत्।परन्तु सः केषां कथामङगीकार न कृतवान्।स:श्रीकृष्णं वन्दीं करोतु इति शकुनि कर्ण:दुशाशनं प्रति अवदत् परन्तु तस्य पिता धृतराष्ट्र:एतत् निन्दित कार्यात् तस्मात् निवारणं कृतवान्,तदा भगवान् श्रीकृष्ण:तेषां विराट स्वरूपं दर्शितं यत् तेषां कृपाया:धृतराष्ट्र:द्रौण:भीष्म:एवं च सन्जय:ते सर्वे दृष्टवन्त:। धृतराष्ट्र:श्रीकृष्णस्य चरणे नतमस्तक भूत्वा क्षमा-याचना कृतवान्।श्रीकृष्ण:सभां त्यकत्वा कुन्तं समीपं गतवन्त:।अन्ते सन्धि वार्ताया:असफलता एवं दुर्योधनस्य मिथ्या अहंकार:दर्शितमस्ति।

नाटकस्यारम्भ:-नान्दयते तत:प्रविशति सूत्रधार:।

सूत्रधार:---

पाद:पायादुपेनद्रस्य सर्वलोकोत्सव:स व:।

व्याविद्धो नमुचियेन तनुताम्रनखेन खे।।

एतदस्ति नाटकस्य मङगलाचरणम् यत् सूत्रधारेण कृतवान्।