सदस्यसम्भाषणम्:2331120kavitadeshmukh
विषयः योज्यताम्
**मादकद्रव्याणां मानसिकप्रक्रियाणां प्रभावः:
मानसिक तथा जैविक दृष्टिकोण**
- परिचयः*
मादकद्रव्यविवरणस्य च मानसिक क्रियाशीलतायाः परस्परसंबन्धः मनोविज्ञान तथा तंत्रविज्ञानस्य प्रमुखं अनुसंधानविषयः अस्ति। औषधीयद्रव्याणि तदा अपि मादकद्रव्याणि च मस्तिष्करासायनिकविन्यासं परिवर्तयित्वा शारीरिकप्रणालीं प्रभावितं कुर्वन्ति। अत्र विभिन्नमादकद्रव्याणां मानसिककार्याणां पर प्रभावानां, तेषां विशेषक्षेत्राणां च शरीरभागाणां निरूपणं, मनोवैज्ञानिकसिद्धान्तानां च विवेचनं कृतं अस्ति।
- मादकद्रव्याणि च मानसिकप्रक्रियाः*
मानसिकप्रक्रियाः स्मरणशक्ति, ध्यान, दृष्टि, समस्यासमाधानं, निर्णयनिर्माणं इत्यादीनि कार्याणि समाविशतः सन्ति। मादकद्रव्याणि याः प्रणालिकायाः क्रिया स्वरूपेण मानसिककार्याणां प्रवर्तनं वा विघटनं कुर्वन्ति।
- उत्तेजकद्रव्याणि (उदाहरणार्थ कोकेनं, ऍम्पहेटामिन्स्)**
- *मस्तिष्के प्रभावः*: उत्तेजकद्रव्याणि डोपामिनं च नोरएपिनेफ्रिनं च नामकसंवेदनांमांशिकद्रव्याणि अधिकं मुक्तयन्ति, विशेषतया पवित्रमस्तिष्कविभागे यः क्षेत्रः निर्णयविधेः कार्येण सम्बन्धितः अस्ति, च स्ट्रियाटममस्तिष्के यः पुरस्कारप्रसंस्कृतिकां प्रभावितं कर्तुम् अस्ति।
- *मानसिकप्रभावः*: संक्षिप्तकालीन प्रयोगे उन्नतचित्तता, ध्यानवृद्धि च ऊर्जा वृद्धिः प्रकटन्ति। परं दीर्घकालीन प्रयोगे मानसिकदोषाः निर्मितानि भवन्ति, यथा निर्णयनिर्माणे विघ्नं च मानसिकलचीलता।
- *मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः*: "प्रेरणासंवेदनातत्त्व" सिद्धान्ते केनाचित् नियमितमादकद्रव्यसंपर्केण, मस्तिष्के मादकद्रव्यप्रेरितसंवेदनात्मकद्रव्यविकसितस्य संवेदनशीलतायाः वृद्धिः सङ्गच्छति, क्रेविंग्स्च सम्भाव्यं होमन्ति।
- द्रवीकरणद्रव्याणि (उदाहरणार्थ मद्यपानं, बेंजोदीआजेपिन्स्)**
- *मस्तिष्के प्रभावः*: द्रवीकरणद्रव्याणि गामा-एमिनोब्युट्रिकअसिड (GABA) नामकप्रतिरोधकद्रव्याणि सक्रियतां वृद्धिं यान्ति, यः मस्तिष्के न्यूनान्वेषणं उत्पन्नयन्ति। एषः प्रमुखतया हिपोकम्पसक्षेत्रे स्मरणशक्तिवर्धनाय च सेरेबेलमसमूहकृत्स्मरणशक्तिप्रवर्धनाय कार्ययन्ति।
- *मानसिकप्रभावः*: तीव्रकालेन प्रयोगे न्यायक्षमता, स्मरणदोषाः च ध्यानधारायाः संक्षेपेण विकृतिः। दीर्घकालीन प्रयोगे संज्ञाननाशे, स्मरणदोषे च, स्वचालितकार्यविचलनं च प्रकटते।
- *मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः*: द्विसंवेदनाविधानमूलकसिद्धान्ते, द्रवीकरणद्रव्याणि निर्णायकचिन्तनव्यवस्था अस्वीकृत्य स्वचालितप्रवृत्तिसंवृत्तिं प्रवर्तयन्ति, यस्मिन क्षेत्रे आत्मनिवेदनप्रवृत्तिः मानसिकदोषेण सहजातं योजयति।
- ओपिओइड्स् (उदाहरणार्थ हेरोईनं, मॉर्फीनं)**
- *मस्तिष्के प्रभावः*: ओपिओइड्स् म्यू-ओपिओइडविवर्तनप्रणालीं योजयन्ति, यः थालमस्नं मस्तिष्के व्याप्तः क्षेत्रं सहानुभूतिवर्गं च प्रमुखतया प्रभावितं कर्तुम् अस्ति।
- *मानसिकप्रभावः*: वेदनाहीनत्वे समर्पितः, ओपिओइड्स् मानसिकस्मरणशक्ति, ध्यानधारायाः च संज्ञानविकृति-कार्याणि रचनयन्ति।
- *मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः*: आत्मविनोदविधानसिद्धान्ते, ओपिओइड्स् मानसिकदृष्टिसंवेदनां भागं भागं व्यवस्थितं कुर्वन्ति, आत्मनिर्भरत्वेन मानसिकदोषानि निवारयन्ति।
- गांजा**
- *मस्तिष्के प्रभावः*: गंजा मस्तिष्के हिपोकम्पसस्थिरतां च पवित्रमस्तिष्कविभागे अनुभवां परिप्रक्षं च गतिशीलतां अस्वीकर्ते।
- *मानसिकप्रभावः*: विलम्बितदृष्टि, संज्ञानदोषाः एवं लघुस्मरणदोषः लक्षणानि प्रकटन्ति। दीर्घकालीन प्रयोगे ध्यान, स्मरण तथा अधिगमने लक्षणानि विवर्तन्ते।
- *मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः*: प्रत्याशावादीविधानसिद्धान्ते, एकस्य व्यक्तित्वस्य गांजानुसारम् अनुभवः क्षेपीपरिणाम् एतस्य आशयां जनयन्ति।
- शरीरपरिणामः*
मानसिकप्रभावेणैव न केवलं शारीरिकप्रभावाः अपि अपि प्रतिकूलत्वम्:
- **उत्तेजकद्रव्याणि**: हृदयगति वृद्धिं रक्तदाबवृद्धिं च उत्पन्नयन्ति।
- **द्रवीकरणद्रव्याणि**: श्वसनविकृति एवं मद्यपानवर्धनवर्गे यकृत्क्षोभम् उत्पन्नयन्ति।
- **ओपिओइड्स्**: जठरांत्रसमस्या विशेषतः आक्षिप्तं प्रवृत्तं ज्वरसंवेदनशोथम् उत्पन्नयन्ति।
- **गांजा**: श्वसनस्वास्थ्यं तथा प्रजननस्वास्थ्यं व्यवधानम् उत्पन्नयन्ति।
- निष्कर्षः*
मादकद्रव्यविवरणे मानसिकप्रक्रियायाः परिपूर्णपरीक्षासंयोजनं युक्तिपूर्वकं अस्ति, यत्र मस्तिष्कीयकार्यसम्बन्धं जैविकप्रक्रियाः च परिपूर्यन्ति।
- सन्दर्भाः*
- राष्ट्रीयमादकद्रव्यसंस्थानं। (२०१०)। मादकद्रव्याः, मस्तिष्कं च व्यवहारः: नशासंवेदनाविज्ञानं।
मादकद्रव्याणां मानसिकप्रक्रियाणां प्रभावः: मानसिक तथा जैविक दृष्टिकोण
[सम्पादयतु]मादकद्रव्याणां मानसिकप्रक्रियाणां प्रभावः: मानसिक तथा जैविक दृष्टिकोण
परिचयः
मादकद्रव्यविवरणस्य च मानसिक क्रियाशीलतायाः परस्परसंबन्धः मनोविज्ञान तथा तंत्रविज्ञानस्य प्रमुखं अनुसंधानविषयः अस्ति। औषधीयद्रव्याणि तदा अपि मादकद्रव्याणि च मस्तिष्करासायनिकविन्यासं परिवर्तयित्वा शारीरिकप्रणालीं प्रभावितं कुर्वन्ति। अत्र विभिन्नमादकद्रव्याणां मानसिककार्याणां पर प्रभावानां, तेषां विशेषक्षेत्राणां च शरीरभागाणां निरूपणं, मनोवैज्ञानिकसिद्धान्तानां च विवेचनं कृतं अस्ति।
मादकद्रव्याणि च मानसिकप्रक्रियाः
मानसिकप्रक्रियाः स्मरणशक्ति, ध्यान, दृष्टि, समस्यासमाधानं, निर्णयनिर्माणं इत्यादीनि कार्याणि समाविशतः सन्ति। मादकद्रव्याणि याः प्रणालिकायाः क्रिया स्वरूपेण मानसिककार्याणां प्रवर्तनं वा विघटनं कुर्वन्ति।
उत्तेजकद्रव्याणि (उदाहरणार्थ कोकेनं, ऍम्पहेटामिन्स्)
- मस्तिष्के प्रभावः: उत्तेजकद्रव्याणि डोपामिनं च नोरएपिनेफ्रिनं च नामकसंवेदनांमांशिकद्रव्याणि अधिकं मुक्तयन्ति, विशेषतया पवित्रमस्तिष्कविभागे यः क्षेत्रः निर्णयविधेः कार्येण सम्बन्धितः अस्ति, च स्ट्रियाटममस्तिष्के यः पुरस्कारप्रसंस्कृतिकां प्रभावितं कर्तुम् अस्ति।
- मानसिकप्रभावः: संक्षिप्तकालीन प्रयोगे उन्नतचित्तता, ध्यानवृद्धि च ऊर्जा वृद्धिः प्रकटन्ति। परं दीर्घकालीन प्रयोगे मानसिकदोषाः निर्मितानि भवन्ति, यथा निर्णयनिर्माणे विघ्नं च मानसिकलचीलता।
- मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः: "प्रेरणासंवेदनातत्त्व" सिद्धान्ते केनाचित् नियमितमादकद्रव्यसंपर्केण, मस्तिष्के मादकद्रव्यप्रेरितसंवेदनात्मकद्रव्यविकसितस्य संवेदनशीलतायाः वृद्धिः सङ्गच्छति, क्रेविंग्स्च सम्भाव्यं होमन्ति।
द्रवीकरणद्रव्याणि (उदाहरणार्थ मद्यपानं, बेंजोदीआजेपिन्स्)
- मस्तिष्के प्रभावः: द्रवीकरणद्रव्याणि गामा-एमिनोब्युट्रिकअसिड (GABA) नामकप्रतिरोधकद्रव्याणि सक्रियतां वृद्धिं यान्ति, यः मस्तिष्के न्यूनान्वेषणं उत्पन्नयन्ति। एषः प्रमुखतया हिपोकम्पसक्षेत्रे स्मरणशक्तिवर्धनाय च सेरेबेलमसमूहकृत्स्मरणशक्तिप्रवर्धनाय कार्ययन्ति।
- मानसिकप्रभावः: तीव्रकालेन प्रयोगे न्यायक्षमता, स्मरणदोषाः च ध्यानधारायाः संक्षेपेण विकृतिः। दीर्घकालीन प्रयोगे संज्ञाननाशे, स्मरणदोषे च, स्वचालितकार्यविचलनं च प्रकटते।
- मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः: द्विसंवेदनाविधानमूलकसिद्धान्ते, द्रवीकरणद्रव्याणि निर्णायकचिन्तनव्यवस्था अस्वीकृत्य स्वचालितप्रवृत्तिसंवृत्तिं प्रवर्तयन्ति, यस्मिन क्षेत्रे आत्मनिवेदनप्रवृत्तिः मानसिकदोषेण सहजातं योजयति।
ओपिओइड्स् (उदाहरणार्थ हेरोईनं, मॉर्फीनं)
- मस्तिष्के प्रभावः: ओपिओइड्स् म्यू-ओपिओइडविवर्तनप्रणालीं योजयन्ति, यः थालमस्नं मस्तिष्के व्याप्तः क्षेत्रं सहानुभूतिवर्गं च प्रमुखतया प्रभावितं कर्तुम् अस्ति।
- मानसिकप्रभावः: वेदनाहीनत्वे समर्पितः, ओपिओइड्स् मानसिकस्मरणशक्ति, ध्यानधारायाः च संज्ञानविकृति-कार्याणि रचनयन्ति।
- मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः: आत्मविनोदविधानसिद्धान्ते, ओपिओइड्स् मानसिकदृष्टिसंवेदनां भागं भागं व्यवस्थितं कुर्वन्ति, आत्मनिर्भरत्वेन मानसिकदोषानि निवारयन्ति।
गांजा
- मस्तिष्के प्रभावः: गंजा मस्तिष्के हिपोकम्पसस्थिरतां च पवित्रमस्तिष्कविभागे अनुभवां परिप्रक्षं च गतिशीलतां अस्वीकर्ते।
- मानसिकप्रभावः: विलम्बितदृष्टि, संज्ञानदोषाः एवं लघुस्मरणदोषः लक्षणानि प्रकटन्ति। दीर्घकालीन प्रयोगे ध्यान, स्मरण तथा अधिगमने लक्षणानि विवर्तन्ते।
- मनोवैज्ञानिकदृष्टिकोणः: प्रत्याशावादीविधानसिद्धान्ते, एकस्य व्यक्तित्वस्य गांजानुसारम् अनुभवः क्षेपीपरिणाम् एतस्य आशयां जनयन्ति।
शरीरपरिणामः
मानसिकप्रभावेणैव न केवलं शारीरिकप्रभावाः अपि अपि प्रतिकूलत्वम्:
- उत्तेजकद्रव्याणि: हृदयगति वृद्धिं रक्तदाबवृद्धिं च उत्पन्नयन्ति।
- द्रवीकरणद्रव्याणि: श्वसनविकृति एवं मद्यपानवर्धनवर्गे यकृत्क्षोभम् उत्पन्नयन्ति।
- ओपिओइड्स्: जठरांत्रसमस्या विशेषतः आक्षिप्तं प्रवृत्तं ज्वरसंवेदनशोथम् उत्पन्नयन्ति।
- गांजा: श्वसनस्वास्थ्यं तथा प्रजननस्वास्थ्यं व्यवधानम् उत्पन्नयन्ति।
निष्कर्षः
मादकद्रव्यविवरणे मानसिकप्रक्रियायाः परिपूर्णपरीक्षासंयोजनं युक्तिपूर्वकं अस्ति, यत्र मस्तिष्कीयकार्यसम्बन्धं जैविकप्रक्रियाः च परिपूर्यन्ति।
सन्दर्भाः
- राष्ट्रीयमादकद्रव्यसंस्थानं। (२०१०)। मादकद्रव्याः, मस्तिष्कं च व्यवहारः: नशासंवेदनाविज्ञानं।