"क्षीरम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
(लघु) Robot: Adding ps:شيدې |
(लघु) Bot: Migrating 148 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q8495 (translate me) |
||
पङ्क्तिः ४०: | पङ्क्तिः ४०: | ||
[[वर्गः:गव्यम्]] |
[[वर्गः:गव्यम्]] |
||
[[af:Melk]] |
|||
[[als:Milch]] |
|||
[[am:ወተት]] |
|||
[[an:Leit]] |
|||
[[ar:حليب]] |
|||
[[arc:ܚܠܒܐ (ܕܝܘܒܐ)]] |
|||
[[arz:لبن]] |
|||
[[as:গাখীৰ]] |
|||
[[ast:Lleche]] |
|||
[[ay:Millk'i]] |
|||
[[az:Süd]] |
|||
[[ba:Һөт]] |
|||
[[bar:Muich]] |
|||
[[bat-smg:Pėins]] |
|||
[[be:Малако]] |
|||
[[be-x-old:Малако]] |
|||
[[bg:Мляко]] |
|||
[[bjn:Banyu susu]] |
|||
[[bm:Nɔnɔ]] |
|||
[[bn:দুধ]] |
|||
[[br:Laezh]] |
|||
[[bs:Mlijeko]] |
|||
[[ca:Llet]] |
|||
[[chy:Matana]] |
|||
[[ckb:شیر]] |
|||
[[cr:ᒎᒎᔑᓈᐴ]] |
|||
[[cs:Mléko]] |
|||
[[csb:Mlékò]] |
|||
[[cv:Сĕт]] |
|||
[[cy:Llaeth]] |
|||
[[da:Mælk]] |
|||
[[de:Milch]] |
|||
[[el:Γάλα]] |
|||
[[en:Milk]] |
|||
[[eo:Lakto]] |
|||
[[es:Leche]] |
|||
[[et:Piim]] |
|||
[[eu:Esne]] |
|||
[[ext:Lechi]] |
|||
[[fa:شیر (خوراکی)]] |
|||
[[fi:Maito]] |
|||
[[fiu-vro:Piim]] |
|||
[[fr:Lait]] |
|||
[[fur:Lat]] |
|||
[[fy:Molke]] |
|||
[[ga:Bainne]] |
|||
[[gan:奶]] |
|||
[[gd:Bainne]] |
|||
[[gl:Leite]] |
|||
[[gn:Kamby]] |
|||
[[gu:દૂધ]] |
|||
[[he:חלב]] |
|||
[[hi:दूध]] |
|||
[[hif:Duudh]] |
|||
[[hr:Mlijeko]] |
|||
[[ht:Lèt (likid)]] |
|||
[[hu:Tej]] |
|||
[[hy:Կաթ]] |
|||
[[ia:Lacte]] |
|||
[[id:Susu]] |
|||
[[ik:Immuk]] |
|||
[[io:Lakto]] |
|||
[[is:Mjólk]] |
|||
[[it:Latte]] |
|||
[[iu:ᐃᒻᒧᒃ]] |
|||
[[ja:乳]] |
|||
[[jbo:ladru]] |
|||
[[jv:Susu]] |
|||
[[ka:რძე]] |
|||
[[kk:Сүт]] |
|||
[[kn:ಹಾಲು]] |
|||
[[ko:젖]] |
|||
[[krc:Сют]] |
|||
[[ksh:Milesch]] |
|||
[[ku:Şîr]] |
|||
[[la:Lac]] |
|||
[[lad:Leche]] |
|||
[[lb:Mëllech]] |
|||
[[li:Mèlk]] |
|||
[[lmo:Lat]] |
|||
[[ln:Míliki]] |
|||
[[lt:Pienas]] |
|||
[[lv:Piens]] |
|||
[[map-bms:Susu]] |
|||
[[mdf:Лофца]] |
|||
[[mg:Ronono]] |
|||
[[mk:Млеко]] |
|||
[[ml:പാൽ]] |
|||
[[mn:Сүү]] |
|||
[[mr:दूध]] |
|||
[[ms:Susu]] |
|||
[[mwl:Lheite]] |
|||
[[nah:Chīchīhualātl]] |
|||
[[nds:Melk]] |
|||
[[nds-nl:Melk]] |
|||
[[ne:दूध]] |
|||
[[new:दुरु]] |
|||
[[nl:Melk (drank)]] |
|||
[[nn:Mjølk]] |
|||
[[no:Melk]] |
|||
[[nrm:Lait]] |
|||
[[nv:Abeʼ]] |
|||
[[oc:Lach]] |
|||
[[pdc:Millich]] |
|||
[[pfl:Milich]] |
|||
[[pl:Mleko]] |
|||
[[pnb:دد]] |
|||
[[ps:شيدې]] |
|||
[[pt:Leite]] |
|||
[[qu:Lichi]] |
|||
[[ro:Lapte]] |
|||
[[ru:Молоко]] |
|||
[[rue:Молоко]] |
|||
[[sah:Үүт]] |
|||
[[scn:Latti]] |
|||
[[sh:Mlijeko]] |
|||
[[simple:Milk]] |
|||
[[sk:Mlieko (cicavce)]] |
|||
[[sl:Mleko]] |
|||
[[sn:Mukaka]] |
|||
[[so:Caano]] |
|||
[[sq:Qumështi]] |
|||
[[sr:Млеко]] |
|||
[[su:Susu]] |
|||
[[sv:Mjölk]] |
|||
[[sw:Maziwa]] |
|||
[[ta:பால் (பானம்)]] |
|||
[[te:పాలు]] |
|||
[[tg:Шир]] |
|||
[[th:นม]] |
|||
[[tl:Gatas]] |
|||
[[tr:Süt]] |
|||
[[tt:Söt]] |
|||
[[ug:سۈت]] |
|||
[[uk:Молоко]] |
|||
[[ur:دودھ]] |
|||
[[uz:Sut]] |
|||
[[vec:Lat]] |
|||
[[vep:Maid]] |
|||
[[vi:Sữa]] |
|||
[[wa:Laecea]] |
|||
[[war:Gatas]] |
|||
[[yi:מילך]] |
|||
[[zh:乳]] |
|||
[[zh-classical:乳]] |
|||
[[zh-min-nan:Leng]] |
|||
[[zh-yue:奶]] |
|||
[[zu:Ubisi]] |
२१:३७, ८ मार्च् २०१३ इत्यस्य संस्करणं
एषः आहारपदार्थः प्रायः जगति सर्वत्र अस्ति एव । क्षीरम् इति अपि उच्यमानम् एतत् दुग्धम् आङ्लभाषायां Milk इति उच्यते । अयम् आहारपदार्थः न सस्यजन्यः, अपि तु प्राणिजन्यः आहारः । अन्ये प्राणिजन्याः आहाराः तामसे वा राजसिके वा आहारे अन्तर्भवन्ति । परन्तु दुग्धं न तथा । एतत् यद्यपि प्राणिजन्यं तथापि सात्त्विकः आहारः । न केवलं तावत् अपि तु दुग्धं भूलोकस्य अमृतम् इति उच्यते । परिपूर्णः आहारः इति उच्यते । शिशुतः वृद्धपर्यन्तं सर्वेषां पथ्यः आहारः अपि । यतः देहस्य सप्तानां धातूनाम् ओजः, गोक्षीरे विद्यमानाः गुणाः च समानाः । अतः एव दुग्धं जीवनीयेषु द्रव्येषु, रसानीयेषु द्रव्येषु अग्रगण्यम् अस्ति । देवपूजासु नैवेद्यरूपेण अपि उपयुज्यते दुग्धम् । पायसेषु, पञ्चगव्ये, पञ्चामृते च दुग्धं योजयन्ति ।
आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्य दुग्धस्य स्वभावः
एतत् दुग्धं पाके रुचौ च मधुरं स्निग्धं च । वातं पित्तं च शमयति । देहे कफं शीतं धातून् च वर्धयति । व्रणितानां, श्रान्तानां, दुर्बलानां, श्रमिकाणां च मेध्यं दुग्धम् । बलवर्धकं च ।
- “स्वादु शीतं मृदु स्निग्धं बहलं श्लक्ष्णपिच्चिलम् ।
- गुरु मन्द प्रसन्नं च गव्यं दशगुणं पयः ॥
- तदेव गुणमेवोजः सामान्यादभिवर्धयेत् ।
- प्रवरं जीवनीयानां क्षीरमुक्तं रसायनम् ॥“ (चरकसूत्रम् २७-२१८)
शास्त्रकाराः अष्टविधं दुग्धं वदन्ति । अष्टानां प्राणिनां दुग्धस्य उपयोगं च वदन्ति । तत्रापि गोक्षीरं सर्वेषु अत्यन्तं श्रेष्ठम् इति ।
- १. आधुनिकस्य विज्ञानस्य अनुसारम् अपि दुग्धं परिपूर्णः आहारः । यतः दुग्धे प्रोटीन्, विटामिन्, बि काम्प्लेक्स्, केचन खनिजांशाः च महता प्रमाणेन सन्ति ।
- २. अस्माकं शरीरे विद्यमानेषु सप्तधातुषु रसधातुवर्धकम् अस्ति दुग्धम् ।
- ३. ज्वरपीडितानाम् अग्रगण्यः पथ्याहारः दुग्धम् ।
- ४. दुग्धं शिरोभ्रमणं, शुष्ककासं, पिपासां, बुभुक्षां, मूत्रबाधां, रक्ततिक्तं च शमयति ।
- ५. प्रसूतिकासु क्षीरं वर्धयति दुग्धम् ।
- ६. दुग्धं बलवर्धकम् इति कारणात् व्रणितानां, श्रान्तानां, दुर्बलानां, श्रमिकाणां च मेध्यं दुग्धम् ।
- ७. कफवर्धकम् इत्यस्मात् कफरोगिणाम् अपथ्यं दुग्धम् ।
- ८. ताम्बूलसेवनात् पूर्वं परं च दुग्धं न सेवनीयम् ।
- ९. उष्णदुग्धे निम्बूकरसं योजयित्वा, अनन्तरं तस्य शोषणेन प्राप्यमाणः द्रवः अतिसाररोगार्थम् उत्तमम् औषधम् ।
- १०. रात्रौ विद्यमानस्य शीतगुणस्य, तमोगुणस्य च कारणात् प्रातः प्राप्यमाणं दुग्धं पचनार्थं जडम् । उदरपीडां च जनयति ।
- ११. दिने गावः सर्वत्र चरन्ति, अटन्ति, आतपे भ्रमन्ति च । तस्मात् कारणात् सायं प्राप्यमाणं दुग्धं वातानुलोमम् । नेत्रस्य हितकरं, पथ्यं च । तृप्तिम् अपि जनयति ।
- “प्रायः प्रभाविकं क्षीरं गुरु विष्टम्भि शीतलम् ।
- वातानुलोमी श्रान्तिघ्नं चक्षुष्यं चापराह्निकम् ।“ (सुश्रुत.सू. ४५)
- १२. प्राणिनाम् आहारस्य, विहारस्य, स्वभावस्य च भेदात् दुग्धस्य अपि स्वभावः परिवर्तते । उदाहरणार्थम् – अजक्षीरम् अजस्य स्वभावकारणतः पचनार्थं लघु, कटुविपाकं च । कफं, धातून्, मेधस् च न्यूनीकरोति ।
- १३. अधिका जीर्णशक्तिः अस्ति चेत्, निद्रा न आगच्छति चेत्, उष्णप्रकृतियुक्तानां च महिष्याः दुग्धं हितकरं भवति ।
- १४. दोहनस्य अनन्तरं तथैव संस्थापितं दुग्धं जीर्णार्थं कठिनम् ।
- १५. दोहनानन्तरम् उष्णीकृतं (धारोष्णम्) दुग्धम् अत्युत्तमम् ।
- १६. अत्यन्तम् उष्णीकृतं दुग्धम् अपि गुरु भवति । पचनार्थं जडं भवति च ।
- १७. दोहनानुक्षणम् उपयुज्यते चेत् तत् दुग्धम् अमृतसमं भवति ।
- १८. क्षीरेण सह लवणयुक्तः, आम्लयुक्तः वा आहारः सर्वथा न सेवनीयः ।
- १९. कदलीफलेन सह अपि दुग्धं न सेवनीयम् ।
- २०. दुग्धेन सह कुळित्थः, माषः, तुवरी, मूलकं, लकुचं, लशुनं, श्वेततुलसी, वन्यतुलसी इत्यादयः आहारपदार्थाः उपयुक्ताः चेत् कुष्ठादयः धातुदूषिताः व्याधयः भवन्ति ।
- २१. धेनूनां वर्णानुसारं कपिलवर्णस्य धेनोः दुग्धं पथ्यतरम् ।