"वर्गः:विषयसर्वस्वम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः

नाटकीय नाटकः एक विस्तृत प्रक्रिया

नाट्य-नाटकस्य प्रदर्शनं बहुविधप्रक्रिया अस्ति या कलात्मक-तान्त्रिक-तत्त्वानां विस्तृतश्रेणीं सङ्गृहयति, सर्वे सामञ्जस्येन कार्यं कुर्वन्तः प्रेक्षकाणां कृते सम्मोहकं निमज्जनानुभवं च कल्पयन्ति। प्रारम्भिकसङ्कल्पात् अन्तिमप्रदर्शनपर्यन्तं, अस्मिन प्रक्रियायां नाटकलेखकाः, निर्देशकाः, अभिनेतारः, विन्यासकाः, तान्त्रिकः, अन्ये च सहयोगिनः सम्मिलिताः सन्ति, प्रत्येकं स्ववैज्ञस्यस्य योगदानं कुर्वन्ति। अस्मिन् निबन्धे, चित्रकथायाः विकासः, पात्रनिर्धारणं, सेट्-विन्यासं, अभ्यासः, सर्वासां घटकानाम् अविराम-निर्माणरूपेण एकीकरणम् इत्यादीनां पक्षान् स्पृशन्, नाट्य-नाटकस्य प्रदर्शनस्य प्रमुख-चरणानां अन्वेषणं वयं करिष्यामः|

1. स्क्रिप्ट्-विकासः तथा प्ले-चयनम्

नाटकस्य प्रदर्शनस्य प्रथमः चरणः अभ्यासस्य आरम्भात् बहु प्राक् आरभते। निर्देशकः निर्माणदलं च स्वस्य कलात्मकदृष्टेः, विषयस्य अन्वेषणस्य, प्रेक्षकाणां च संलग्नतायाः अनुरूपस्य नाटकस्य चयनं कर्तुम् अर्हति। अयं निर्णयः विविधैः कारकाभिः प्रभावितः भवितुम् अर्हति, यथा स्थानस्य प्रकारः, कम्पेनी-विशेषे उपलभ्यमानाः प्रतिभाः, अथवा वर्तमान-सांस्कृतिक-राजनैतिक-वातावरणम् अपि। यदा नाटकस्य चयनं भवति तदा लिपिः आधारः भवति यस्य आधारेण निर्माणस्य अन्यानि सर्वाणि पक्षानि निर्मीयन्ते।

केषुचित् सन्दर्भेषु, यदि नाटकम् मौलिकं कृतिः अस्ति अथवा यदि निर्देशकस्य मनसि विशिष्टदृष्टिः अस्ति तर्हि चित्रकथायाः संशोधनं भवितुम् अर्हति। अस्मिन् सन्दर्भे, निर्देशकः नाटककारः च निर्देशकेः कलात्मकव्याख्यायाः अनुरूपं वा समकालीनप्रेक्षकाणां कृते अधिकं प्रासङ्गिकं वा कर्तुं पाठस्य अनुकूलनार्थं सहयोगं कर्तुं शक्नुवन्ति।

2. नाटकस्य कास्टिङ्ग्

पात्रनिर्धारणं नाटकस्य प्रदर्शनस्य अत्यन्तमहत्त्वपूर्णेषु चरणेषु अन्यतमम् अस्ति, यतः एतत् निर्धारयति यत् कः अभिनेता पात्राणि जीवयितुं अर्हति। निर्देशकः कास्टिङ्ग्-निर्देशकः च चित्रकथायाः परीक्षणं कृत्वा पात्राणां, तेषां सम्बन्धाणां, तेषां मनोवैज्ञानिक-गहनतायाः च परिचायनेन कास्टिङ्ग्-प्रक्रिया आरभ्यते। अस्य विश्लेषणस्य आधारेण, ते न केवलं पात्राणां भौतिकविवरणस्य अनुरूपान् अभिनेतारान् अन्विष्यन्ति, अपि तु तेषां भावात्मकपरिधिं व्याख्यात्मककौशलानि च सन्ति।

परीक्षाणां सामान्यतः आयोजनं भवति यत्र अभिनेतारः स्वस्य अभिनयक्षमतां प्रदर्शयितुं नाटकस्य दृश्यं वा एकालापं वा प्रदर्शयन्ति। एतेन निर्देशकः द्रष्टुं शक्नोति यत् अभिनेता पाठस्य विषये कथं प्रतिक्रियां करोति, तथा च दृश्ये अन्यैः सह संवादस्य क्षमतां च पश्यति। यदा पात्रनिर्धारणस्य निर्णयाः भवन्ति तदा अभिनेतारः स्वपात्राणि अवगन्तुं स्वयात्राम् आरभन्ते, निर्देशकेन सह निकटतया कार्यं कुर्वन्तः स्वपात्राणां व्याख्यां गभीरतया च कुर्वन्ति।

3. निदेशकस्य भूमिका

निर्देशकः सम्पूर्णस्य निर्माणस्य पृष्ठतः दूरदर्शी अस्ति, यः चित्रकथायाः प्रत्यक्षप्रदर्शने अनुवादाय उत्तरदायी अस्ति। ते अभिनेतृभिः, विन्यासकैः, तान्त्रिकैः च सह सर्वैः विभागैः सह निकटतया कार्यं कुर्वन्ति, येन प्रत्येकं तत्त्वं निर्माणस्य कलात्मकं विषयात्मकं च लक्ष्यं साधयति इति सुनिश्चितं भवति। निर्देशकस्य प्राथमिकं कार्यं नाटकस्य एकीकृतदृष्टिं निर्मातुम् अस्ति, यस्मिन् गतिः, अवरोधः, पात्रस्य विकासः, स्वरस्य च विषये महत्त्वपूर्णानि निर्णयानि भवन्ति।

अभ्यासस्य प्रारम्भिकस्तरेषु निर्देशकः पात्रधारिभिः सृजनात्मकदलेन च सह नाटकस्य समग्रव्याख्यायाः विषये चर्चां करोति। ते एकं सङ्कल्पं प्रदातुं शक्नुवन्ति यत् नाटकस्य जगतं रूपयति, यथा विशिष्टे काले तस्य विन्यासः, विन्यासे वा वेषभूषासु वा परिवर्तनं, अथवा सम्पूर्णतया नूतनदृष्टिकोणात् पात्राणां अन्वेषणं च। निर्देशकस्य दृष्टिः सम्पूर्णां प्रक्रियां मार्गदर्शयति, यथा अभिनेतारः स्वस्य पङ्क्तिं कथं प्रददति इत्यतः प्रकाशस्य ध्वन्याः च दृश्यस्य भावं कथं वर्धयेत् इति।

4. सेट्-विन्यासं एवं रचनात्मकता

नाटकस्य मञ्चनस्य एकः प्रमुखः पक्षः अस्ति भौतिक-पर्यावरणस्य विन्यासः यत्र कथा आविष्कृता भविष्यति। सेट्-विन्यासः न केवलं नाटकस्य वातावरणम् प्रतिष्ठापयति अपि तु तस्य दृश्य-तत्त्वैः कथा कथनार्थम् अपि साहाय्यं करोति। सेट्-विन्यासकः निर्देशकेन सह निकटतया कार्यं करोति येन विन्यासः नाटकस्य समग्रदृष्ट्या सह संरेखितः भवेत् इति सुनिश्चितं भवति। अस्मिन् विशिष्टस्थानस्य वास्तविकचित्राणां निर्माणं भवितुम् अर्हति, अथवा तस्य निर्माणस्य शैल्या मनोवृत्तेः च आधारेण अमूर्तं, प्रतीकात्मकं, शैलीकृतं वा समुच्चयः भवितुम् अर्हति।

सेट्-विन्यासकः सेट्-इत्यस्य प्रतिरूपाणि अथवा रेखाचित्राणि निर्माय आरभते, प्रायः अन्यैः विन्यासकैः सह सहयोगेन, यथा प्रकाशः, वस्त्रविन्यासकाः च, येन विभिन्नानि तत्त्वानि परस्परं पूरकानि भवन्ति इति सुनिश्चितं भवति। सेट् इत्यस्य निर्माणे काष्ठात् आरभ्य वस्त्रपर्यन्तं चित्रणं यावत् विविधानां सामग्रीनां उपयोगः भवति, तथा च कार्पेण्टर्स्, चित्रकाराणां, प्रोप्स्-विशेषज्ञानां च कुशलदलस्य कार्यम् आवश्यकं भवति। एकदा निर्मितं चेत्, प्रेक्षागृहे मञ्चे सेट् संयोज्यते, यत्र दृश्यरेखाः, अभिनेतृभ्यः सञ्चारस्थानम्, द्रुत-दृश्यपरिवर्तनानां सुलभता इत्यादीनां विवरणानां विषये सावधानेन अवधानं दीयते।

5. वस्त्रप्रसाधनं च विन्यासम्

वेषभूषाः नाटकस्य मञ्चनस्य अन्यः महत्त्वपूर्णः घटकः अस्ति, यतः ते पात्राणां विषये, कालस्य विषये, कथायाः सामाजिक-सन्दर्भे च आवश्यकानि दृश्यसूचनानि प्रददति। वस्त्रविन्यासकः निर्देशकेन सह निकटतया कार्यं करोति येन न केवलं पात्राणां अनुरूपानि वस्त्राणि निर्मीयन्ते अपितु तेषां व्यक्तित्वं, अन्यैः पात्रैः सह सम्बन्धं च प्रकटयति।

वस्त्रविन्यासस्य प्रक्रिया चित्रकथायाः पूर्णविश्लेषणेन आरभ्यते, यत्र विन्यासकः विचारयति यत् पात्राणां वर्णनं कथं भवति तथा च प्रेक्षकाः तेषां स्वरूपस्य माध्यमेन तेषां विषये किं अवगन्तव्यं इति|

7. प्रशिक्षु प्रशिक्षण और प्रशिक्षु प्रशिक्षण अभ्यास

तान्त्रिक-अभ्यासाः प्रक्रियायाः अनिवार्यभागाः सन्ति, यत्र प्रकाशस्य, ध्वन्याः, विन्यासस्य च परिवर्तनं नाटकस्य सञ्चालने एकीकृतं भवति। एतेषु अभ्यासेषु, अभिनेतारः प्रदर्शनं पश्यन्ति, तान्त्रिकसूचनाः प्रत्यक्षरूपेण निष्पादिताः भवन्ति। कार्यक्रमः सुगमतया प्रचलति इति निश्चेतुं समयस्य, अन्तरस्य, तान्त्रिक-पक्षस्य वा काश्चन समस्याः सम्बोधिताः भवन्ति।

प्रेक्षकाणां कृते उद्घाटनात् पूर्वं वस्त्रविन्यासस्य अभ्यासः एव निर्माणस्य अन्तिमं पूर्णप्रक्षेपणं भवति। एते अभ्यासाः वास्तविक-प्रदर्शन-वातावरणस्य अनुकरणं कुर्वन्ति, यत्र सर्वे तान्त्रिक-तत्त्वानि स्थिताः सन्ति, अभिनेतारः च पूर्णवेशे सन्ति। निर्देशकः, विन्यासकाः, तान्त्रिक-कर्मचारिणः च प्रत्येकं विवरणं सूक्ष्मतया संयोजयन्ति, येन सर्वं समन्वितं भवति तथा च निर्माणं मञ्चस्य कृते सज्जं भवति इति सुनिश्चितं भवति।

8. उद्घाटनं रात्रौ च वर्तमानप्रक्रिया

ओपनिङ्ग्-नैट् इति नाम्ना प्रसिद्धस्य नाटकस्य प्रथमं सार्वजनिकप्रदर्शनं सप्ताहाणां अथवा मासानाम् कार्यस्य पराकाष्ठां निर्दिशति। परन्तु स्थिरीकरणप्रक्रिया तत्र न समाप्यते। प्रत्येकप्रदर्शनेन सह प्रदर्शनस्य विकासः भवति यतः अभिनेतारः स्वप्रदर्शनं परिष्करोति तथा च तान्त्रिक-दलः प्रेक्षकाणां प्रतिक्रियानां तार्किक-आवश्यकतानां च आधारेण समायोजनं करोति। केषुचित् सन्दर्भेषु प्रकाशसूचनानां, ध्वनिप्रभावानां, अथवा सेट् इत्यस्य वा वेषभूषायाः वा पक्षेषु अपि परिवर्तनं भवति।

नाटकस्य क्रमेण विकासः निरन्तरं भवति, यतः अभिनेतारः कर्मचारीणः च प्रत्येकप्रदर्शनात् शिक्षन्ते, भविष्यस्य प्रदर्शनानां कृते समायोजनं च कुर्वन्ति। नाटकस्य सञ्चालने अभ्यासप्रक्रिया निरन्तरं भवितुम् अर्हति, विशेषतः दीर्घतर-निर्माणानां कृते, यतः निर्देशकाः कतिपयानां दृश्यानां पुनर्निर्माणं कर्तुं शक्नुवन्ति अथ वा अभिनेतृभ्यः नूतनव्याख्यानां प्रयोगस्य अनुमतिं दातुं शक्नुवन्ति।

उपसंहारः

नाट्य-नाटकस्य प्रदर्शनं जटिलं सहयोगात्मकं च प्रयासम् अस्ति यस्य कृते उच्चस्तरस्य समन्वयस्य, सृजनात्मकतायाः, तान्त्रिकवैज्ञस्यस्य च आवश्यकता भवति। चित्रकथायाः विकासात्, पात्रनिर्धारणात् आरभ्य अन्तिमप्रदर्शनपर्यन्तं, निर्देशकस्य दृष्टिं जीवन्तुं प्रक्रियायाः प्रत्येकं चरणं आवश्यकं भवति। एतत् प्रदर्शनस्य, विन्यासस्य, तन्त्रज्ञानस्य च कलात्मक-तत्त्वानां मध्ये गतिशील-परस्परक्रिया अस्ति, ये सर्वे प्रेक्षकाणां कृते शक्तियुतं, भावनात्मकं, दृश्यदृष्ट्या च आकर्षकं अनुभवं निर्मातुं मिलित्वा कार्यं कुर्वन्ति। एषा प्रक्रिया निरन्तरं विकसति, परिणामेन च सम्बद्धस्य प्रत्येकस्य सामूहिकप्रयासस्य प्रतिबिम्बः भवति। नाट्यनाटकानि स्वप्रकृत्या अस्थायी-कला-रूपाणि सन्ति, परन्तु तेषां सावधान-प्रदर्शनद्वारा ते कलाकाराणां प्रेक्षकाणां च कृते समानरूपेण चिरस्थायी-स्मृतयः निर्मातुं शक्नुवन्ति।