सदस्यः:Anish Mahesh Nagpal 2310615
सिन्धीव्यञ्जनानि
[सम्पादयतु]मुख्यभोजनानि
[सम्पादयतु]- अधिकांशसिन्धीगृहेषु नित्यभोजनं गोधूम-आधारितं रोटिका (माणि) अथवा तण्डुलं भवति यस्य सह द्वौ व्यञ्जनौ, एकम् प्रदिग्धम्, दधिः, पर्पटाः, अवलेहिका च भवति। प्रायः सिन्धीभोजने विविधानि शाकानि प्रयुज्यन्ते ।
- सिन्धी अचारः विभिन्नैः शाकैः फलैः च निर्मितः भवति । उदाहरणानि - गार्जरस्य अचारः, आम्रस्य अचारः, मिश्रफलानाम् अचारः, शलजमस्य अचारः, हरितमिर्चस्य अचारः इत्यादयः ।
- सिंधी बिर्यानी; सिंधी पुलाव्बात्; तर्यल्-बटाटा वा आलू-टूक् (भर्जितालूकानि), दालसहित श्वेततण्डुलेन सह खादितुं शक्यते।
- पल्ली, एकं चटनीतः पत्रहरिद्रा-शाकः अस्ति तथा तस्य अद्वितीयस्वादः अस्ति । पोतिकातः अथवा सर्षप-शाकात् सर्वथा भिन्नः अस्ति तथा तस्य किञ्चित् अम्लः लवणयुक्तः च स्वादः भवति।
- भी-भाजी अथवा कमल-मूल-शाक, त्रिकुण्ड (त्रिकोण) रोटी, बाजरानिर्मित रोटिका, तण्डुलनिर्मित रोटिका च अन्य प्रकाराः आहाराः सन्ति ।
उत्सवभोजनानि
[सम्पादयतु]- दीपावली इत्यादिषु विशेषेषु अवसरेषु केचन व्यञ्जनानि परोक्ष्यन्ते । चिति-कुनी अथवा सत्-सागी नामक भाजी (शाकव्यञ्जन) सप्तशाकैः निर्मितं भवति।
- गम्भीररोगात् स्वस्थतायां विशेषव्यञ्जनानि अपि परोक्ष्यन्ते उदाहरणार्थं यदा कोऽपि चिकनपॉक्सात् पूर्णतया स्वस्थतां प्राप्नोति तदा अर्पणं कृत्वा "मिट्ठो लोलो" इति सज्जीकरणं सामान्यम् अस्ति।
- साई-भाजी तथा तण्डुल; दाल-पकवान् तथा कोकी; सायुन् (मिष्टसूत्रिका), सामान्यतया मधुरयुक्तं (कदाचित् दुग्ध-आधारितं) मिष्टान्नं परोक्ष्यते, सिन्धीनां मध्ये लोकप्रियं भवति ये थद्री, चेतिचन्द इत्यादिषु अनेकेषु विशेषेषु अवसरेषु परोक्ष्यन्ते।
- सिन्धी करी एका अद्वितीया विशेषा च व्यञ्जनमस्ति; अस्मिन् चटनीपिष्टात् निर्मितः घनः सम्बारयुक्त प्रदिग्धः भवति, यत् तक्रविपरीतम्, यस्य उपयोगः प्रायः करी-निर्माणार्थं भवति; ऋतुशाकैः, उष्णतण्डुलैः च सह सेव्यते ।
मिष्टान्नानि/ पेयम्
[सम्पादयतु]- मिट्ठो लोलो इत्यपि नानाप्रसङ्गेषु मथो नाम्ना शीततक्रेण सह सेव्यते ।
- खीर्नि, बुसरी, उघम हल्वो, सिंधी हल्वो, ताय्रीबात्, माओ, बोरिन्दो, लाई, कुट्टी, चुल्हो, घीयार, सीरो, पैहु, राबरी, आटे ज्युं सायुं, बूंदी-सिंहर, दारो, करियियो टिकिओ इत्यादयः केचन मिष्टान्नानि सन्ति ।
- थादल् इति शीतलकं ऊर्जाप्रदं पेयं, मल्लयुद्धकारिणः उपयुज्यन्ते, यत् पिष्टशुष्कफलानां, मरिचस्य, बादामस्य, खसखसस्य च उपयोगेन निर्मितं भवति
जलपानाः
[सम्पादयतु]पर्पटाः , खिचाः (घनान्नस्य पर्पट), पकोरा (ताडङ्कालूभिः सह वा पलाण्डुं, मटरं, हरितमिरिचं च भिन्नस्वादरूपेण निर्मितुं शक्यते), बुरी/बूरानी, पबुरा/पबूर (कमलपुष्पस्य बीजानि), फरियून्, गजर, बेसन् जा टिक्यून् इति केचन जलपानाः सन्ति।
लिपिः
[सम्पादयतु]- खुदाबादी (देवदेन) सिन्धीभाषालेखनार्थं प्रयुक्ता लिपि आसीत्, सा सामान्यतः वर्तमानकाले अपि केभ्यः सिन्धीहिन्दुभ्यः प्रयुक्ता आसीत् । खाट्वाङ्गी (भागवतपुराणे खट्वाङ्गराजस्य नाम्ना) लिपिः इति अपि प्रसिद्धा अस्ति । सिन्धीलेखनार्थं प्रयुक्तासु चतुर्षु लिपिषु खुदाबादी अन्यतमः अस्ति, अन्याः पर्सो-अरबी, खोजकी, देवनागरी च लिपिः सन्ति ।
- खुदाबादीलिप्याः मूलं ब्राह्मणीलिप्यां अस्ति, यथा अधिकांशभारतीय-तिब्बती, दक्षिणपूर्व-जम्बूद्विप-भाषासु च । अन्येभ्यः भारतीयलिपिभ्यः यथा बङ्गला, ओडिया, गुरुमुखी अथवा देवनागरी इत्यादिभ्यः भिन्नं दृश्यते, परन्तु निकटतया परीक्षणेन कोणं, संरचनां च विहाय ताः समानाः इति ज्ञायते ।
- वर्तमानलिपिः मुख्यतया सिन्धदेशे अपि च भारतस्य अन्यत्र च अनेकेषु राज्येषु प्रयुक्ता अस्ति, यत्र प्रवासिनः हिन्दुसिन्धिनः निवसन्ति, सा नश्खशैल्यां अरबीभाषा अस्ति यस्याः ५२ अक्षराणि सन्ति परन्तु भारते केषुचित् मण्डलेषु सिन्धीलेखनार्थं खुदाबादी, देवनागरी च प्रयुक्ताः सन्ति । भारतसरकारः उभयलिपिं स्वीकुर्वति ।
वस्त्राणि
[सम्पादयतु]मुख्यवस्त्राणि
[सम्पादयतु]- सिन्धीमहिलानां मूलवेषसंहिता लहङ्गा/घाग्रा-चोली आसीत्। पश्चात् महिलाः लेहङ्गायाः अधः सुथणं धारयितुं आरब्धाः,अधुना च, समयेन सह सिन्धीमहिलाः लहङ्गाधारणं त्यक्त्वा केवलं सिन्धीसुथणं धारयन्ति स्म तथा च चोली इत्यस्य स्थाने दीर्घचोलः अभवत्। पुरुषाः मूलतः धोतीं वा गोड्डं, दीर्घं वा लघु अङ्गरक्षः, वा जामो धारयन्ति स्म, पश्चात् अङ्गरक्षः इत्यस्य स्थाने पेहरान्/पेह्रियान् इति सिन्धी कुर्ता इति स्थाने धोती/गोड् इत्यस्य स्थाने सिन्धी सलवार/सुथण/कञ्चः इति स्थाने स्थापितः।
- सुथणस्य सिन्धीचोलो च आगमनात् पूर्वं पारम्परिकवेषः लेहेङ्गा (जब्लो) चोली आसीत् यत् अद्यापि सिन्धस्य विभिन्नेषु भागेषु महिलाः धारयन्ति । लेहङ्गस्य गुरुतरं संस्करणं घाग्रां धारयन्ति स्म, शिथिलं चोली वा, कञ्चेरा वा पूर्णतया कशीदाकारं, लघुटोपी आस्तीनैः तारैः च धारयन्ति स्म। शाट्यः केवलं अल्पाः महिलाः एव धारयन्ति च। सिन्धीमहिलानां शिक्षिताः व्यापारिणाः च समुदायाः भारतस्य अन्येभ्यः प्रदेशेभ्यः शाट्यः स्वीकरोति स्म ।
- पुरुषैः धारितः अन्यः परिधानः आधुनिकः सिन्धी सुथणः अस्ति यस्य पारम्परिकः पेहेरेन् (सिन्धी उपरिवस्त्रं) अस्ति यत् अङ्गरक्षः इति अपि कथ्यते, कुर्तायाः लघुरूपं पार्श्वे बद्धं । शीर्षस्य वैकल्पिकं नाम अङ्गेलि अस्ति यत् ह्रस्वं वामं वा दक्षिणं वा लङ्घितं भवति, वक्षःस्थलस्कन्धबाहून् आच्छादयति । आस्तीनानि दीर्घाणि, प्लीटेड् च भवन्ति । बृहत् विस्तृताः प्लीट् उदरं आच्छादयन्ति । अन्यत् ऊर्ध्ववस्त्रं दीर्घवस्त्रसदृशं पारम्परिकं वस्त्रम् अस्ति ।
सिन्धी-टोपी
[सम्पादयतु]शिरस्त्राणि त्रिविधाः सन्ति-
- पग- दीर्घं सूतीवस्त्रं, सामान्यतया श्वेतम्, कदाचित् रञ्जितं ।
- पटको/पोथियः- पूर्वसदृशं, परन्तु लघुतरं कदाचित् अजरकं वा लुङ्गीवस्त्रं वा प्रयुक्तम्।
- फेण्टियः- कपासस्य द्रव्यस्य गुच्छः, शिरसि शिथिलतया विकृष्यमाणः। उज्ज्वलवर्णैः प्रायः बन्धनीवस्त्रस्य ।
सिंधी राङ्कवानि
[सम्पादयतु]- अज्रक् इति नाम्ना प्रसिद्धः श्याममुद्रितः राङ्कवं पुरुषैः उपयुज्यते, प्राचीनसिन्धूपत्यकासभ्यतायाः आरभ्य, सिन्धस्य कलारूपेण। पारम्परिकस्य अजराकस्य घनारुणवर्णस्य अथवा कार्मिजरक्तवर्णस्य विविधाः पर्यालोचनाः सन्ति, श्वेतकृष्णवर्णैः सह, सिन्धीसंस्कृतेः प्रतीकं च अस्ति ।
- अन्ये सन्ति- मलीरः, लुङ्गी, सिन्धी खादी/थारी (शीतकालस्य) राङ्कवं, लोई (सरलहस्तवयानि अल्पभाराणि शीतकालीनराङ्कवानि, ये प्रायः श्वेतपीतवर्णेषु निर्मिताः भवन्ति)
- बोछिणी सिन्धीकशीदाकाराः वध्वे विवाहराङ्कवानि सन्ति, यदा तु सिन्धीनां विवाहदिने वराय बोछण् उपयुज्यन्ते ।
- सिन्धी रावा/चादर- सिन्धी पारम्परिक द्विपट्टाः दीर्घाः विस्तृताः च भवन्ति, येषु सादे, मुद्रित-बन्धनी-वस्त्रे दर्पण-कार्यैः सुन्दरं कशीकृतं भवति ।
लोकनृत्यानि एवं संगीतम्
[सम्पादयतु]लोकनृत्यानि
[सम्पादयतु]- जमालो, झूमर्, छेज् (छेज् कलाकाराः "छेज्जारी" इति उच्यन्ते), भगतः, साङ्गः, शीदीनृत्यः, मोरनाच (मयूरनृत्यः) केचन लोकप्रियाः जीविताः नृत्यरूपाः सन्ति ।
- अन्येषु अल्पज्ञातनृत्यरूपेषु डाण्डियो, चरूरी, मोहना, असिमोर, मटकेवारो-नाच (घटिका-नृत्यः), तप्रो (होलीपर्वस्य लोकनृत्यम्), रसुदो च सन्ति ।
संगीतम्
[सम्पादयतु]- सिन्धी लोकसङ्गीतं सिन्धदेशस्य पारम्परिकं लोकसङ्गीतं गायनं च अस्ति, यत् गायते सामान्यतया च ५ विधासु प्रदर्श्यते यत् सिन्धे उत्पन्ना, प्रथमविधा "बैट" शैल्याः बैट् शैली सैन्हून् (निम्नस्वरः) ग्राहम् (उच्चस्वरः) च स्वरसङ्गीतम् अस्ति ।
- द्वितीयशैल्याः "वाई" वाद्यसङ्गीतं तारवाद्यस्य उपयोगेन विविधरीत्या क्रियते । वाए 'काफी' इति अपि ज्ञायते।
- पारम्परिकाः देशी सिन्धी तालः सन्ति : भैरवी, चैञ्चल, कलवारो, च्लो, अधयो, औलंग, मूल, विह्वल, झुमीर, हसवारी, नौशाही, झमटी, लामाडी, बत्थी-झल्को, तल्लू, प्रचण्ड आदि।
केचन अद्वितीयाः संस्काराः
[सम्पादयतु]विवाहात्पूर्वम्
[सम्पादयतु]- बेराना सत्संग- अपि च सर्वेषां विवाहकार्यक्रमानाम् सुचारुरूपेण गन्तुं। स्त्रियः सिन्धी लाडां (पारम्परिकलोकगीतानि) गायन्ति अपि च भक्तिझूलेलालगीतानि वाद्यन्ते, तस्मिन् सर्वे परिवारजनाः नृत्यन्ति।
- देव तिष्ठणस्य वा गणेश स्तापनस्य समारोहः। विवाहे यत्किमपि कष्टं बाधकं च ईश्वरः पालयिष्यति इति विश्वासः अस्ति । यावत् विवाहः न भवति तावत् वरवधूयोः गृहात् बहिः गन्तुं न शक्यते।
- लाडा इति सिन्धी महिला संगीत समारोह। वरस्य परिवारः एतत् आयोजनं आयोजयति यत्र सर्वे महिलाः बन्धुजनाः, मित्राणि, प्रतिवेशिनः च वरस्य परिवारः अपि आमन्त्रितः भवति, महिलाः अपि सङ्गीतस्य उपरि नृत्यन्ति।
- तिह, पुरोहितेन सह वधूपरिवारः वरस्य स्थानं गच्छति, पुरोहितः तण्डुलशर्करामसालनारिकेलमिष्टान्नखजूरस्य हरितवर्णीयगोलकेन च रेशमसूतस्य हरितवर्णीयगोलकेन च "शुभसमागरी" इति अनेकवस्तूनि वहति। कागदखण्डेन सह यस्मिन् शुभकालः लिखितः। वरस्य गृहं प्राप्य पुरोहितः स्वेन आनितेन समाग्रीणा सह "गणेशपूजा" करोति, कागदखण्डं च वरस्य अङ्के स्थापयति।
- बुक्की/सांथ - यत्र वरस्य कृते बुक्की "सांथ" इत्यनेन सह क्रियते । विवाहितैः महिलाभिः वरस्य उपरि तैलं हल्दीं च प्रयोजयित्वा, वरस्य प्रतीकं कृत्वा स्वस्य एकलजीवनं त्यक्त्वा, विवाहितजीवनं प्रति। एषः संस्कारः "दिख" इति कथ्यते ।
- सगरी/मेहन्दी एषः संस्कारः वरवधूयोः कुटुम्बयोः औपचारिकपरिचयः अस्ति । मेहेण्डी परिवारः वधूं परितः मज्जापूर्णे समारोहे समागच्छति यत्र वधूः हस्तयोः, बाहुपादयोः च मेहन्दी इत्यस्य सुन्दराणि पर्यलोचनाः प्रयोजयति।
- जण्या - "उपनयन" इति सूत्रसमारोहः वरस्य गृहे पवित्रः संस्कारः अस्ति। पारम्परिकयज्ञसंस्कारेण सह पवित्रप्रार्थना क्रियते ।
विवाहसमये
[सम्पादयतु]- पल्ली-पल्लो- वधूनां द्विपट्टायां शिरपट्टस्य अन्ताः स्वभगिन्या वरस्य राङ्कवेन बद्धाः सन्ति। वरस्य भगिनी ग्रन्थौ अल्पैः तण्डुलधान्यैः सह ग्रन्थिद्वयं बध्नाति।
- हथियालो इति सिन्धी हिन्दुविवाहसंस्कारः यस्मिन् वधूस्य दक्षिणहस्तं वरस्य दक्षिणहस्तेन बद्धं कृत्वा रक्तवस्त्रं प्रयुज्यते, बद्धहस्तं आच्छादयितुं, ततः वरवधूः मिलित्वा ईश्वरं प्रार्थयन्ति।
विवाहपश्चात्
[सम्पादयतु]- दातारः- यदा वधूः भर्त्रा सह श्वशुरगृहं प्राप्नोति। अथ वरपरिवारेण वधूपादौ जलेन क्षीरेण च प्रक्षाल्यते।
- सतावरा- वधूः भर्त्रा सह स्वमातापितृगृहं मध्याह्नभोजनाय वा रात्रिभोजनाय वा गमिष्यति तेषां विवाहानन्तरं सतावरस्य शुभदिनस्य निर्णयः पुरोहितेन भवति।
"गड्जनी" इति स्वागतं वरपरिवारेण क्रियते । गायननृत्यपानयोः पार्श्वे भोजनं भवति ।
मृत्योः अनन्तरं
[सम्पादयतु]मर्क- मर्क प्रायः मनुष्यस्य मृत्योः अनन्तरं त्रयः दिवसाः अन्तः आयोजिता प्रार्थनासभा भवति ।
अवकाशाः एवं क्रीडाः
[सम्पादयतु]अवकाशाः
[सम्पादयतु]- पतङ्ग-उड्डयनं, कपोत-उड्डयनं, घटा-युद्धं, अश्व-स्पर्धा, उष्ट्र-स्पर्धा, वृषभ-स्पर्धा च : अश्व-उष्ट्र-वृषभ-स्पर्धा सिन्धप्रदेशस्य लोकप्रियेषु क्रीडासु अन्यतमः अस्ति।
- मल्लाह मल्लयुद्धः- प्राचीन सिंधी मल्लयुद्धः। ये जनाः अस्य मल्लयुद्धाय चयनिताः भवन्ति ते विस्तृताः, शक्तिशालिनः, प्रमुखाः स्नायुः, विशालाः अस्थिः च भवन्ति । ते स्पष्टघृतदुग्धयोः सावधानीपूर्वकं प्रशिक्षिताः, श्वासप्रश्वासयोः, पेयस्य, धूम्रपानस्य च परिहाराय बाध्यन्ते । ते मधुरमांसैः न स्थूलाः भवन्ति, सामान्यतया प्रथमश्रेणीस्थितौ रङ्गं प्रविशन्ति ।
- मलख्रो मल्लयुद्धः- मलख्रो सिन्धप्रदेशे मल्लयुद्धस्य प्राचीनः सिन्धीरूपः अस्ति, यस्य कालः ५००० वर्षाणि पुरा अस्ति । मल्लद्वयं प्रतिद्वन्द्वस्य कटिभागे विकृष्यमाणं पटं बद्ध्वा मेलनं आरभ्यते । ततः प्रत्येकं प्रतिद्वन्द्वस्य कटिवस्त्रं गृहीत्वा भूमौ क्षिप्तुं प्रयतते । धनिनः सामन्ताः प्रभावशालिनः च प्रसिद्धाः "मल्हू" (मल्लयुद्धकारिणः) परिपालयन्ति, तेषां कृते मेलनानां आयोजनं च कुर्वन्ति ।
क्रीडाः
[सम्पादयतु]- त्रित्रण - सिन्धीनां त्रित्रणं (त्रिकोणाः) यथा फारसी-अफगानिस्तान-जनाः "कतार" इति कथयन्ति । क्रीडा अतीव सरलः अस्ति : प्रत्येकस्य क्रीडकस्य त्रयः खण्डाः (सामान्यतया कंकड़ाः वा गोः वा) सन्ति, ये क्रमेण अधः स्थापिताः भवन्ति, सः च विजयते यत् प्रथमं त्रीणि अपि ऋजुरेखायां स्थापयितुं शक्नोति। नौत्रणं (नवकोणाः), सोरहत्रणं (षोडशकोणाः) च सर्वेषु बिन्दुषु त्रित्रणसदृशाः क्रीडाः सन्ति, केवलं रेखाः गणकाः च अधिकाः इति व्यतिरिक्तम्
- चोपड/धारो- पचिसि इत्यस्य सदृशः क्रॉस् एण्ड् सर्कल बोर्ड् क्रीडा, सिन्धदेशे क्रीड्यते । फलकं ऊनेन वा पटेन वा निर्मितं भवति, काष्ठप्यादाः सप्त गोशंखाः च प्रत्येकस्य क्रीडकस्य चालनिर्धारणाय प्रयुक्ताः भवन्ति, चौपुरः पचिसि इत्यस्मात् भिन्नः भवति, यतः त्रयः चतुर्पक्षीयदीर्घपासाः उपयुज्यन्ते ।
- शतरञ्जः - शतरञ्जः एकः आन्तरिकः चतुरङ्गक्रीडा अस्ति, यस्य आविष्कारः सिन्धदेशे अभवत् इति मन्यते । अस्य क्रीडायाः बहवः प्रसिद्धाः क्रीडकाः आसन् । अन्ये स्वदेशीयाः क्रीडाः सन्ति "बिल्हारो" एकः रूक्षः प्रकारः 'बन्दी-आधारः', गिली/इती डाकरः, "तिजी", "बिलूर/गिदान" संगमरवरः इत्यादयः ।