नेपालीसाहित्येतिहासः

Aadikavi Bhanubhakta Acharya

Laxmi prasad devkota 2

सहितस्य भावः साहित्य । नेपाली भाषायाः साहित्य नेपलीसाहित्य । नेपालीसाहित्यस्य इतिहासः नेपालीसाहित्येतिहासः, किंवा नेपाली भाषायाम् लिखितानि यावत् साहित्यिककृतयः सन्ति तेषां विकासक्रमसंबद्धलेखनशैलीविधिप्रवृत्त्यादिनाम् उल्लेखः नेपाली साहित्येतिहासः ।

साहित्यपरिचयः

वर्तमानसमये साहित्यः यदर्थं वहति प्राचीनसमये पाश्चात्य एवं पूर्वीयजगति कविता/काव्यम् साहित्यस्य पर्यायरूपेण प्रयुक्तः । पूर्वीय साहित्यशास्त्रे साहित्यस्य पृथक् परिभाषां नैव प्राप्यते । काव्यस्य परिभाषामेव साहित्यस्य परिभाषा सन्निहिताेऽस्ति ।

पूर्वाचार्यैः काव्यस्य किंवा साहित्यस्यार्थः अधाेलिखितानुसारेण कृतः -

सब्दार्थाै सहिताै काव्यम् ।

शरीरं तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली ।

संक्षेपाद्वाक्यमिष्टार्थव्यवच्छिन्ना पदावली, काव्यं स्फुटदलंकारं गुणवद्दोषवर्जितम् ।

तददाेषाै शब्दार्थाै सगुणावनलङ्कृती क्वापि

वाक्यं रसात्मकं काव्यम्

साहित्येतिहासपरिचयः

साहित्येतिहासाेऽपि मूलतः इतिहासैव अस्ति, तस्मात् अस्य परिभाषामपि इतिहासपरिभायाः सादृशी वर्तते । विभिन्न साहित्येतिहासपण्डिताः वदन्ति यद् समाजिकसाँस्कृतिकमूल्यानाम् कालजन्यतथ्यानाम् शृङ्खलाबद्धानुसन्धानपरिणामः साहित्येतिहासः । अर्थात् सामान्येतिहासः अतीततस्य कथारूपेण दृश्यते चेत् सांस्कृतिकचिन्तनात् प्रभाविताे भूत्वा रचितस्य साहित्यकारस्य कृतेः शृङ्खलाबद्ध कथा इति साहित्येतिहासः । एषः पनि तथ्यप्रति तथ्यपरकः वर्तते, यत्तथ्यं साहित्यिकमान्यताद्वारा सत्यापिता सन्ति विभिन्न सन्दर्भे स्वीकृताः सन्ति च ।।

साहित्येतिहासस्य कालविभाजनविषये मतैक्यं अावश्यकं वर्तते । परन्तु नेपालीसाहित्येतिहास्य कालविभाजनविषये विविध मतमतान्तराणि दृश्यन्ते । प्रमुख मतमतान्तराणि अधाेलिखितानि सन्ति ः

क्र.सं.	लेखकस्य नामः	पुस्तकस्य नामः	कालविभाजनम् (कोटि १)	कालविभाजनम् (कोटि २)	कालविभाजनम्(कोटि ३)	कालविभाजनम् (कोटि ४)	कालविभाजनम् (कोटि ५)
१	यज्ञराज सत्यालः	नेपाली साहित्यस्य भूमिका (२०१७)	प्राथमिककालः (१९औँ शताब्दीतः)	माध्यमिककालः (१९६० वैक्रमाब्दतः)	आधुनिककाल (१९७४ वैक्रमाब्दतः)
२	डिल्लीराम तिम्सिना तथा माधव भण्डारी	अस्माकं साहित्यः साहित्यकाराश्च (२०१८)	प्राथमिककालः ( सुवानन्ददासतः रघुनाथ भट्टपर्न्तम्)	उत्थानकालः (भानुभक्ताचार्यतः)	विकासकालः (मोतीरामदेखि)	आधुनिककाल (शारदा पत्रिका तथा लेखनाथतः)
३	ईश्वर बरालः	नेपालीसाहित्यस्य कालविभाजनः (रूपरेखा-५३,२०२२)	प्रथमिककालः (१८३३-१९४०)	माध्यमिककाल (१९४१-१९८५)	आधुनिककालः (१९८६-२००७)	प्रजातन्त्रकालः (२००७-२०१८)	पञ्चायतकालः (२०१८ वैक्रमाब्दतः)
४	बालकृष्ण पोखरेलः	राष्ट्र भाषा (२०२२)	आरम्भिककालः (सं.१३७८-१८००)	उत्थानकालः (१८००-१९४०)	विकासकालः (१९४० वैक्रमाब्दतः)
५	तारानाथ शर्मा	नेपाली साहित्यस्य इतिहास (२०२७)	भानुभक्तपूर्वयुगम् (प्रारम्भ-१८७१)	भानुभक्तयुगम् (१८७२-१९३९)	मोतीरामयुगम् (१९४०-१९७६)	क्रन्तिपूर्वयुगम् (१९७७-२००७)	क्रान्तिउत्तरयुगम् (२००७ वैक्रमाब्दतः)
६	रत्नध्वज जोशी	नेपालीसाहित्ये कालविभाजनम् (प्रज्ञा ५,२०१८)	अज्ञातकालः/आदिकालः (भानुभक्तपूर्वम्)	मध्यकाल (भानुभक्ततः लेखनाथपर्यन्त)	आधुनिककालः (बालकृष्ण समतः)
७	नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानम्	इतिहासलेखनपरियोजना (२०२९)	प्राचीनकालः (प्रागैतिहासिक(एकीकरणपूर्वम्)	प्राथमिककालः (वीरधारा भक्तिधाराश्च)	माध्यमिककालः (शृङ्गारिकधारा)	आधुनिककाल (लेखनाथतः)
८	बालचन्द्र शर्मा	नेपालीसाहित्येतिहासः (२०३९)	उत्पत्तिकालः (अस्माकंसाहित्यस्य भावात्मकपरम्पराम्)	प्रयोगकालः (अस्माकं साहित्यस्य प्रारम्भिकप्रवृत्तयः)	पूर्वमध्यकालः (भानुभक्ताचार्यः)	मध्यकालः (मुद्रणप्रचारविस्तारयुगम्)	आधुनिककालः (चक्रपाणिलेखनाथलक्ष्मीप्रसादयुगम्)
९	घनश्याम नेपाल	नेपाली साहित्यको परिचयात्मक इतिहास (र्इ१९९१)	प्रस्तावना/स्तवनकालः (सन्९८१-१७५०/सन्१७५०-१८८२)	शृङ्गार/नीतिकालः (सन्१८८३-१९१७/१९१७-१९३३)	रोमान्टिककालः (सन्१९३४-१९६०)	प्रयोगकालः (सन्१९६०-१९७४)	आलोचनाकालः (१९७४ खृष्टाब्दात् अद्यपयर्न्तम्)
१०	दयाराम श्रेष्ठ तथा मोहनराज शर्मा	नेपालीसाहित्यस्य संक्षिप्तइतिहासः (२०४०)	आदिकालः : वीरगाथा कालः- (१७९९-१८७२)	पूर्वमध्यकालः : भक्तिकालः-(१८७३-१९३९)	उत्तरमध्यकालः : शृङ्गारकालः-(१९४०-१९७४)	प्रागाधुनिककालः : नव्यकालः-(१९७५-२००७)	आधुनिककालप् (२००८ विक्रमाब्दात् अद्यपर्यन्तम्)
११	केशवप्रसाद उपाध्याय	नेपालीसाहित्ये कालविभाजनम (२०४० : १४-१५)	पूर्वप्राथमिक/उत्तरप्राथमिककालः (प्रारम्भतः अष्टादश शताब्देः अन्त्यपर्यन्तम्)	पूर्वमाध्यमिक/उत्तरमाध्यमिककालः (१८८४-१९४०/१९४०-१९६०)	लेखनाथयुगम् (१९६०-१९८५)	आधुनिककालः (१९८६ वैब्रमाब्दतः)

नेपालीसाहित्यस्य कालविभाजनम्

नेपालीभाषायाः इतिहासः पुरातनमस्ति चेत् नेपालीसाहित्येतिहासः तद्वत् पुरातनम् नैव । नेपालीसाहित्यस्य कालविभाजनविषये विभिन्न साहित्येइतिहासकारेभ्यः स्वस्वधारणाः प्रकटिताः सन्ति । उपर्युक्त तालिकात् स्पष्टं भवति, यदधिकांश साहित्येतिहासकाराः अधाेलिखित त्रिकालिक अवधारणाामनुसरन्ति स्म ः

प्राथमिक नेपाली साहित्य

प्राथमिक कालीन नेपालीकविता (१८२६-१९४०)

१. वीरगाथाकाल/वीरधाराकाल (१८२६-१८७२)
सुवानन्ददासेन लिखितम् पृथ्वीनारायणः शीर्षक कवित्तात् प्राथमिकनेपालीसाहित्यस्य शुभारम्भाेऽभवत् । सुवानन्ददासविषये निश्चितानुसन्धानम् नैव विद्यते । अस्य एकमेव कवितां पृथ्वीनारायण शाहः अस्ति । कमल दीक्षित महाेदयेन सर्वप्रथमः इदं प्रकाशितम् । नेपालीभाषायां लिखितमं एतस्मिन् कृतेः ध्वनितात्त्विकविशेषतां च दृश्यन्ते । अयं पृथ्वीनारायण शाहस्य राजपुरोहितः अासीतदिति साहित्येतिहासकाराः वदन्ति तनहु भकुन्डो शीर्षक कविताकाव्यं रचितमनेन । अयं हास्यकदम्ब (१८५५ ) नाटकस्य नेपालीभाषायाम् अनुवादमकराेत् । अन्य किञ्चित कविताकाव्यञ्च रचयति स्म इति । यस्य अात्मस्वीकृतेः भणितम् यद् संस्कृतभाषायां हास्यकदम्बम् जयरत्नाकर नाटकञ्च रचितम् । शक्तिवल्लभ अर्यालस्यातिरिक्त कवीनाम् कविताकृतिषु उदयानन्द अर्यालस्य पृथ्वीन्द्रोदय काव्य, सुन्दरानन्दस्य (बाँडा) बहादुरशाहवर्णनम् राधावल्लभ अर्यालस्य साँढ्यायाः कवित्त इत्यादयः दृश्यन्ते । १७९९ विक्रमाब्दतः १८७२ पर्यन्तम् वीरगाथाकालः।

२. भक्तिकालः (१८७३-१९४०)

प्राथमिक नेपालीसाहित्यस्य प्रारम्भसमये स्मृतिकाव्येन विशिष्टस्थानं प्राप्तम्, परन्तु परवर्तीसमये भक्तिकाव्यस्य वर्चस्वं अधिकतरं दृश्यते । अस्मिन् काले द्वे घटके दृश्येते, यथा सगुणभक्तिकाव्यघटकम् निर्गुणभक्तिकाव्यघटकञ्च । सगुणभक्तिकाव्यघटकम् द्विभागे विभक्तमासीत् - कृष्णभक्तिकाव्यं रामभक्तिकाव्यञ्च । कृष्णभक्तिकाव्यघटकेऽस्मिन् इन्दिरसः, विद्यारण्यकेशरी अर्यालः, वसन्त शर्मा, यदुनाथ पाेखर्यालः, रघुनाथभट्ट पाेखर्यालः, पतञ्जली गजुर्यालनामधेयाः कवय अासन् । रामभक्तिकाव्यघटकस्य सर्वप्रमुख कवि भानुभक्ताचार्य अासीत् । अस्मिन् कविना नेपालीभाषायां रामायण महाकाव्यं (भनुभक्तीयरामायणम्) रचितम् । इदं नेपालीभाषायाः प्रथममाैलिककृतिः, तस्मात् अादिकविरितिख्याताेऽयम् । भानुभक्तः प्रतिभावान् धार्मिकश्च । तदनन्तरं निर्गुणभक्ति काव्यघटकस्य उदयाेऽभूत् । उदयलहरीनाम भक्तिकाव्यस्य रचयिता ज्ञानदिलदासः । सः निर्गुणभक्तिकाव्यघटकस्य प्रमुख कविश्च । १७७३ वैक्रमाब्दतः १९३९ पर्यन्तम् नेपालीसाहित्येतिहासे भक्तिकाल इति विश्रुतम् ।

प्राथमिक नेपालीकथा (१८२७-१९५७)

१८२७ वैक्रमाब्दतः १९५७ पर्यन्तं नेपाली कथायाः प्राथमिककालः। वर्तमानमयपर्यन्तस्यानुसन्धानः कथयति यद् शक्तिवल्लभ अर्याललिखित महाभारत विराटपर्वः (१८२७) नेपालीसाहित्यस्य प्रथमाख्यानात्मककृतिरस्ति । तत्पश्चात् प्रकाशिताः प्रमुखकृतयः निम्नलिखिताः सन्ति ः

• भानुदत्त्तस्य हितोपदेशमित्रलाभस्यानुवादः (सं.१८३२), ।
• शक्तिवल्लभ अर्यालस्य संस्कृत नाटकस्य अनुवादः हास्यकदम्बः (१८८५),
• अज्ञात व्यक्तिलिखित दशकुमारचरितम् १८७५) ।

कथातत्त्वस्य दृष्टे पीनासस्य कथा (सं.१९७२) प्रथमनेपाली कथा मन्यते । । पीनासकथापश्चात् मुन्शीका तीन आहान (सं.१८७७), बहत्तर सुगाको कथा (१८९०), सत्तलसेनको कथा इत्यादयः एतत्कालस्य उल्लेख्यकृतयः । तत्पश्चात् अनुमानतः ८० वर्षपर्यन्तं नेपाली कथाकृतिर्नैव दृष्टगाेचर अस्ति । १९५८ वैक्रमाब्दे गोरखापत्रस्य प्रकाशनपश्चादेव नेपालीकथालेखनस्य प्रारम्भ अभवदिति दृष्यते । ।

प्राथमिककालस्य कश्चनः प्रवृत्तयः ः

सम्बद्धाः लेखाः

• भारतम्
• संस्कृतम्
• भारतस्य इतिहासः
• विज्ञानम्