सदस्यः:Nikhiltripathi0532
प्रकृतिवादः शिक्षा च
प्रस्तावना-
डेमोक्रेटस् (४६० – ३७० ईपू०) प्रकृतिवादस्य प्रवर्तकः इति मन्यते । प्रकृतिवादस्य चर्चां कुर्वन् डेमोक्रेटस् अवदत् यत्, “लघुपरमाणुनां परस्परसहकारेण एव जगत् मानवशरीरं च निर्मितम् अस्ति । "डेमोक्रेट्-पक्षस्य अनन्तरं १८ शताब्द्यां जीन् जैक्स रूसो (१७१२ १७७८ ई.) इत्यनेन प्रकृतिवादः अत्यन्तं प्रबलः मन्यते।
प्रकृतिवादस्य महत्त्वपूर्णाः परिभाषाः
जेप्स् वार्ड – “प्रकृतिवादः सा विचारधारा अस्ति या प्रकृतिं ईश्वरतः पृथक् करोति, आत्मानं द्रव्यस्य अथवा भौतिकतत्त्वस्य अधीनं मन्यते, अपरिवर्तनीयनियमान् सर्वोच्चं मन्यते च ,
जॉयस्- “प्रकृतिवादः सा विचारधारा यस्याः मुख्यं वैशिष्ट्यं आध्यात्मिकतां निराकरणं वा प्रकृतेः मनुष्यस्य च दार्शनिकचिन्तने तान् विषयान् स्थानं दातुं वा भवति ये अस्माकं अनुभवेभ्यः परं न सन्ति।
प्रकृतिवादस्य मूलसिद्धान्ताः
(1) जगतः विषयः कारणं च प्रकृतिः एव। प्राकृतिकतत्त्वानां संयोगेन सृष्टिः भवति ।
(२) अयं भौतिकः संसारः सत्यः, आध्यात्मिकः जगत् केवलं कल्पना एव। द्रव्यं कदापि न सृज्यते न नश्यति, केवलं रूपं परिवर्तयति।
प्रकृतिवादी दर्शनस्य विशेषताः
1.प्रकृतिवादी दर्शनं केवलं प्रकृतिं वा सृष्टिं वा सत्यं मन्यते । तदनुसारं सर्वाणि वस्तूनि प्रकृत्याद् उद्भवन्ति, अन्ते च तस्मिन् विलीयन्ते।
2. प्रकृतेः रहस्यं विज्ञानस्य साहाय्येन एव ज्ञातुं शक्यते इति प्रकृतिविदः वदन्ति ।
3. प्रकृतिविदां मते आत्मा-ईश्वरः काल्पनिकः एव । अस्मात् संसारात् पृथक् अस्तित्वं नास्ति।
4. प्रकृतिवादी दर्शनं मनुष्यं केवलं यन्त्रं मन्यते यत् जीवानां विकसितरूपम् अस्ति।
5. प्रकृतिवादी दर्शनं आदर्शवादीनां आडम्बराणां खण्डनं करोति ।
6. प्रकृतिवादी दर्शनं मौलिकप्रवृत्तिं श्रेष्ठं मन्यते । सः अस्मात् कृत्रिमसभ्यतायाः मनुष्यान् प्राकृतिकसभ्यतां प्रति नेतुम् इच्छति।
7. प्रकृतिवादी दर्शनं प्रकृतौ पुनः प्रत्यागमनस्य नूतनं सन्देशं ददाति।
8. प्रकृतिविदः पुस्तकात्मकज्ञानस्य शिक्षायाः वा विरोधं कुर्वन्ति ।
9. प्रकृतिविदः शिक्षायां बालस्य प्राधान्यं स्वीकुर्वन्ति न तु आचार्यस्य।
10. प्रकृतिविदः स्वतन्त्रतां शिक्षायां अत्यावश्यकं मन्यन्ते ।
11. प्रकृतिः एव सर्वम् । अस्मात् परं परं वा किमपि नास्ति। सर्वं प्रकृत्याद् आगतं तस्मिन् मिश्रितम्।
शिक्षायां प्रकृतिवादः-
संक्षेपतः
1. मनुष्यः अन्सरस्य उत्तमः सृष्टिः अस्ति।
2. आत्मायाः ईश्वरस्य च विचारः मिथ्याविचारः अस्ति।
3- स्वाभाविकं ज्ञानं परमं ज्ञानम्।
4- जीवितुं संघर्षं कुर्वन्।
5- परिस्थितिषु समायोजनं नियन्त्रणं च।
6- राज्यस्य कठोरनियन्त्रणं व्यक्तिविकासे हस्तक्षेपं च न स्वीकृतवान्।
प्रकृतिवादस्य शिक्षा-
1- प्रकृत्यानुसारी शिक्षा
2- शिक्षा बालस्य कृते अस्ति।
3- पुस्तकानुकूलशिक्षायाः विरोधः, संकुचनं च
4- बालस्य स्वतन्त्रतायाः आवश्यकता
5- नकारात्मकशिक्षायां बलं दत्तम्
6- इन्द्रियप्रशिक्षणे बलम्
7- सहशिक्षणे बलम्
8- सामाजिकन्यायस्य भावः
9- मनोवैज्ञानिक सिद्धान्ताधारित शिक्षा
प्रकृतिवादी दर्शनस्य विशेषताः
1.प्रकृतिवादी दर्शनं केवलं प्रकृतिं वा सृष्टिं वा सत्यं मन्यते । तदनुसारं सर्वाणि वस्तूनि प्रकृत्याद् उद्भवन्ति, अन्ते च तस्मिन् विलीयन्ते।
2. प्रकृतेः रहस्यं विज्ञानस्य साहाय्येन एव ज्ञातुं शक्यते इति प्रकृतिविदः वदन्ति ।
3. प्रकृतिविदां मते आत्मा-ईश्वरः काल्पनिकः एव । अस्मात् संसारात् पृथक् अस्तित्वं नास्ति।
4. प्रकृतिवादी दर्शनं मनुष्यं केवलं यन्त्रं मन्यते यत् जीवानां विकसितरूपम् अस्ति।
5. प्रकृतिवादी दर्शनं आदर्शवादीनां आडम्बराणां खण्डनं करोति ।
6. प्रकृतिवादी दर्शनं मौलिकप्रवृत्तिं श्रेष्ठं मन्यते । सः अस्मात् कृत्रिमसभ्यतायाः मनुष्यान् प्राकृतिकसभ्यतां प्रति नेतुम् इच्छति।
7. प्रकृतिवादी दर्शनं प्रकृतौ पुनः प्रत्यागमनस्य नूतनं सन्देशं ददाति।
8. प्रकृतिविदः पुस्तकात्मकज्ञानस्य शिक्षायाः वा विरोधं कुर्वन्ति ।
9. प्रकृतिविदः शिक्षायां बालस्य प्राधान्यं स्वीकुर्वन्ति न तु आचार्यस्य।
10. प्रकृतिविदः स्वतन्त्रतां शिक्षायां अत्यावश्यकं मन्यन्ते ।
11. प्रकृतिः एव सर्वम् । अस्मात् परं परं वा किमपि नास्ति। सर्वं प्रकृत्याद् आगतं तस्मिन् मिश्रितम्।
प्रकृतिवादस्य अध्यापनविधयः -
1. कृत्वा शिक्षणम्
2- स्वस्य अनुभवस्य माध्यमेन शिक्षणम्
3- क्रीडायाः माध्यमेन शिक्षणम्
प्रकृतिवादः आचार्यः च
प्रकृतिविदां मते प्रकृतिः एव वास्तविकः शिक्षकः अस्ति । ते आचार्यस्य बालस्य शिक्षायां बाधां कर्तुं न अनुमन्यन्ते। प्रगतिशीलशिक्षायां शिक्षकस्य स्थानं नास्ति। प्रगतिशीलचिन्तकाः प्रकृतिं बालस्य वास्तविकं शिक्षकं मन्यन्ते ।
प्रकृतिवादस्य अनुशासनम्-
रूसो इत्यस्य मते अनुशासनं सर्वदा बालस्य त्रुटिनां स्वाभाविकं परिणामं भवितुमर्हति ।
अर्थात् अनुशासनस्य स्थापनायै प्रकृतिवादः मुक्तिसिद्धान्तस्य प्रबलः समर्थकः अस्ति।
प्रकृतिवादस्य गुणाः
1- प्रकृतिवादः बालकेन्द्रितशिक्षायां अधिकं बलं ददाति।
2- शिक्षायां स्वतन्त्रता
3- मौखिकशिक्षा तथा पुस्तकात्मकी शिक्षायाः विरोधः
4- प्रकृतिवादेन व्यवहारवादस्य जन्म अभवत्।
5. प्रकृतिवादविचारधारा सहशिक्षणे अधिकं बलं दत्तवती।
प्रकृतिवादस्य दोषाः-
1- प्रकृतिवादे आध्यात्मिकजगत् स्थानं नास्ति।
2- प्रकृतिवादे बालं पाठ्यक्रमाश्रितं कृत्वा पाठ्यक्रमस्य महत्त्वं न्यूनीकृतम्।
3- प्रकृतिवादः केवलं तत् जीवनं शिक्षितुं याचते यत् तात्कालिकं उपयोगिता अस्ति।
4- प्रकृतिवादे शिक्षायां पाठ्यक्रमः माध्यमिकः आसीत्, शिक्षायाः उपेक्षा च आसीत् ।
वर्तमान परिदृश्ये प्रकृतिवादस्य महत्त्वम्-
प्रकृतिवादेन शिक्षायाः विस्तरेण चर्चा कृता अस्ति । वर्तमानशिक्षाक्षेत्रे प्रकृतिवादस्य शैक्षणिकप्रक्रिया महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति । वर्तमानकाले अपि प्रकृतिवादेन प्रस्ताविता शिक्षायाः विस्तृतविमर्शः अत्यन्तं प्रासंगिकः अस्ति । प्रकृतिवादेन प्रस्ताविता बालकेन्द्रितशिक्षा, बालस्य रुचिः, क्षमता, वातावरणानुसारं शिक्षा, अविभेदिता, समायोजिता, समावेशी च शिक्षा; मनोवैज्ञानिक, व्यवहारिक तथा वैज्ञानिक दृष्टिकोण आधारित शिक्षा; क्रियाकलाप आधारितशिक्षा, अनुभवाधारितशिक्षा वर्तमानशिक्षाव्यवस्थायाः मूलभूतावश्यकतासु समाविष्टानि सन्ति। एतदतिरिक्तं शिक्षाप्रशिक्षणप्रक्रियायां बालकं केन्द्रबिन्दुः करणं वर्तमानकाले प्रकृतिवादीविचारधाराणां आवश्यकतामपि पूर्णतया प्रतिबिम्बयति।