कातन्त्रव्याकरणम्

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

कातन्त्रव्याकरणम्
संस्कृत व्याकरणस्य पुरातन पुस्तकः

कातन्त्रम् नाम संस्कृतव्याकरणेषु विद्यमाना मुख्या काचित् पद्धतिः । 'कालपकम्' अथवा ’कौमारव्याकरणम्’ इत्यपि अस्य नामान्तरम् । भारते बहुत्र पाणिनीयव्याकरणं यद्यपि प्रसिद्धं, कस्मिंश्चित् काले कातन्त्रव्याकरणं न केवलं समग्रे भारते अपि च भारतात् बहिरपि प्रसृतमासीत्, अन्येषां भाषाणां व्याकरणग्रन्थेषु अपि एतस्य प्रभावः दृश्यते स्म इत्यस्य प्रमाणानि दृश्यन्ते । एषः कस्याश्चन व्यकरणपद्धतेः ग्रन्थः न किन्तु जनानाम् आवश्यकतायाः कारणात् वर्धितः ग्रन्थः इति कथयितुं शक्यम् ।

पाणिनीयसूत्राणि	कातन्त्रसूत्राणि
अत्र सूत्राणां रचनाक्रमे ’संक्षिप्ततायाः’ एव प्राधान्यम्	भाषाध्ययनस्य प्राथमिकस्तरे एतस्य व्याकरणस्य रचना । अतः अत्र सरलतायाः एव प्राधान्यम्
समग्रस्य संकृतवाङ्मयस्य अवगमनाय आवश्यकं व्याकरणम् । कनिष्ठसंख्याकानि सूत्राणि गरिष्ठसंख्याकान् विषयान् बोधयन्ति	अधिकविस्तृतम् न । बहुमुख्यतया अपेक्षितानि प्रकरणानि केवलं स्पष्टीकृतानि ।
एकस्यैव प्रकरणस्य अनेकविधाः साध्यताः चिन्तिताः । अतः एकं विधिसूत्रं वर्तते चेत् तस्य अपवादरूपेण अनेकानि सूत्राणि भवन्ति । अतः आहत्य ४००० सूत्राणि ।	व्याकरणं सरलं भवतु इति वैदिकसाहित्यस्य विशेषसाध्यतानां च विमर्शात्मकं चिन्तनम् अत्र न कृतम् । अतः आहत्य प्रायः १४०० सूत्राणि अस्मिन् विद्यन्ते ।
संक्षेपेण कथनार्थं १४ माहेश्वरं सूत्राणि रचितानि सन्ति । (प्रत्याहारसूत्राणि इतोपि न्यूनानि भवितुम् अशक्यम् । ) महेश्वरसूत्रेषु अक्षराणि क्रमेण न उपयुक्तानि । (अ, आ, इ, ई ….. इत्येवं क्रमेण नास्ति)	वर्णव्यवस्था प्रातिशाख्येष्विव सहजा विद्यते । प्रत्याहारसूत्रनिमित्तं वर्णक्रमः न परिवर्तितः ।
प्रत्याहारैः, अधिकारानुवृत्तिभिश्च सूत्राणि अतीव संक्षिप्तानि कृतानि सन्ति । अत्र प्रयुक्ताः काश्चन संज्ञाः नूतनाः येषां विवरणं संज्ञासूत्रेषु विद्यन्ते । काश्चन संज्ञाः स्वयं विवरणात्मकाः न । उदाहरणार्थं खर्, घञ्, सुप् ...	सहजतया विध्यमानाः संज्ञाः प्रयुक्ताः (उदा- स्वरः, व्यञ्जनम् इत्यादयः) तानि स्वयं विवरणात्मकानि इत्यतः अन्येषां संज्ञासूत्राणाम् अपेक्षा न भवति ।
संक्षेपम् अभिलक्ष्य सूत्राणि व्यवस्थापितानि । अतः कस्यचन प्रकरणस्य सम्बन्धीनि सूत्राणि एकत्रैव विद्यन्ते इति न ।	अनन्तरकाले रचिते कौमुदीपाठक्रमे प्रकरणसबन्धीनि सर्वाणि सूत्राणि सौलभ्यार्थम् एकत्रैव दत्तानि ।

कातन्त्र-कालपक-कौमार-इत्येतेषां नाम्नां पृष्ठभूमिः

कातन्त्रव्याकरणस्य वृत्तयः व्याख्यानानि

कातन्त्रस्य कर्तुः शर्ववर्मणः देश-कालादयः

कातन्त्रस्य स्वरूपम्

कातन्त्रस्य वृत्तिकाराः

शर्ववर्माचार्यः

वररुचिः

दुर्गासिंहः

चिच्छुमः

उमापतिः

जिनप्रभसूरिः

जगद्धरभट्टः

कातन्त्रव्याकरणं पाणिनीयव्याकरणात् कथं भिन्नम् ?

कातन्त्रस्य योगदानम्

आकरः

सम्बद्धाः लेखाः

सन्दर्भाः