गुजरातस्य संस्कृति

गुजरातस्य संस्कृतिगुजरातं भारतस्य पश्चिमदिशायां स्थितं एकं अत्यंतं महत्वपूर्णं राज्यं अस्ति। अत्रं संस्कृति, परंपराः, ऐतिहासिकं सम्प्रदायः च विविधैः रंगैः व्याप्तं अस्ति। गुजरातस्य संस्कृति अद्भुतं समागमं, ऐतिहासिकं धनं च प्रदर्शयति। अत्र वर्धमानं जीवनशैली, जनजातीयं, साहित्यं च कलाः इत्यादिषु गूढं अपि दृष्टं अस्ति. गुजरातस्य संस्कृति विविधाः जनजातीनां संगतिना मिलितं अस्ति। अत्र भारतीयं जनजातीयं सम्प्रदायं, जैन, बौद्ध, एवं हिन्दु परंपरायाः उपासकाः यत्र यत्र दृष्टाः सन्ति। जैनधर्मस्य प्रभावः विशेषतः गुजराते प्रगाढः अस्ति, यत्र जैनमन्दिराणि मनोहराणि च दृष्टुं सन्ति। अत्र सर्वत्र जैनसंस्कृतिः बलवती अस्ति, यत्र सन्तः, साध्वीः च विशेषं मानं प्राप्नुवन्ति। जैनसमाजस्य शुद्धता, साधुत्वं च सम्पूर्णं समाजे एकस्मिन् स्थानं गृहीत्वा अस्ति।

भगवान् कृष्णस्य भक्तिः गुजरातस्य संस्कृतौ महत्वपूर्णं स्थानं गृहीत्वा अस्ति। द्वारका नगरी, या सप्तमोक्षपुरीणां एकम्, भगवान् कृष्णस्य जन्मस्थलमित्युदाहृतम् अस्ति। द्वारका नगरे प्रसिद्धः द्वारकाधीशमन्दिरं अस्ति, यत्र तीर्थयात्रिणः च पर्यटकाः च आगच्छन्ति। कृष्णस्य कथाः शिक्षाः च गुजरातवासिनां चित्ते प्रेरणां ददाति, येषां उत्सवेषु, संगीतं, तथा नृत्येषु अपि प्रभावः दृष्टः अस्ति। द्वारका नगरे प्रति वर्षे "गोकुलाष्टमी" उत्सवः महोत्सवेन मन्यते, यत्र कृष्णायाः जन्मोत्सवः श्रद्धया अर्च्यते।

गुजरातस्य वस्त्रोद्योगः भारतस्य प्रख्यातः अस्ति। राज्यस्य हस्तशिल्पं एवं हस्तकरागाराणां समृद्धं धरोहरं अस्ति, यत्र "बन्दनी," "पतोल," एवं "कच्छकला" इत्यादयः जीविताः सन्ति। वस्त्रस्य weaving न केवलं व्यवसायः, किन्तु एकं कला रूपम् अस्ति, यत्र शिल्पकाराः परंपरागतं कौशलं पृष्ठपोष्यते। गुजरातस्य वस्त्राणि रंगीनं संस्कृति च समृद्धं परंपरां प्रदर्शयन्ति। कच्छ प्रदेशे विशेषतः "कच्छ वस्त्राणि" अत्यन्तं प्रसिद्धानि सन्ति, यत्र हस्तकला कुतूहलमयेन प्रदर्शिता अस्ति।

गुजरातस्य खाद्यपदार्थेषु अपि संस्कृति प्रदीप्तं अस्ति। शाकाहारीं व्यञ्जनानि प्रचुरं अस्ति। अत्र किञ्चित् खाद्यपदार्थाः प्रदर्शिताः सन्ति:

• धोकला: fermented rice and chickpea flour युक्तं स्टीम्ड् कदलीकाः, यः हरित चटनीसहितं प्रचलितः अस्ति।
• खण्डवी: gram flour च दधि युक्तं पतली चूर्णकृतम्, यः सरसों च तिलैः स्याद्।
• थपला: मसालायुक्तं चोकरस्य चपलम्, यः मेथीकानां पत्‍तानि सह उपयुज्यते।
• उंधियू: भिन्‍न-तरकारीणां पकोयं, यः ऋतु-विशेषानां तरकारिकाः च स्यान्।
• दाल् धोकली: दालस्य सूपं च सम्पूर्णे चोकरस्य नूडल्स्, यः मसालानां सह।
• फाफड़ा: चूर्णमाल्ययाः कुर्युः, यः मसालेन चतुरं सह पात्यते।
• गझरी: गोधूमफलेन, शर्करया च गृहीतं, यः उत्सवेषु सामान्यतया समुत्पाद्यते।
• श्रृखण्ड: चाणक्य दधि, केसरस्य च इलायचीयाः युक्तं, यः सामान्यतया मिष्टान्नं प्रस्थाप्यते।

"थाली" इत्यस्मिन् विशेषः भोजनम् अस्ति, यत्र विविधानि व्यञ्जनानि सज्जीकृतानि सन्ति। गोधूलि समये गृहेषु सुस्वादु भोजनं प्रस्थाप्यते यथा परिवारस्य सहभोजनं जातुं सुकृतं भवति।

गुजराते, नवदुर्गापूजां महोत्सवः महान् धार्मिक उत्साहेन मन्यते च सम्पूर्ण जगत् मध्ये प्रशंसितः अस्ति। 'नवदिवसैः गानं च नृत्यं च' इत्यस्मिन् परम्परे प्रत्येकं समुदायं, सर्वे वयोवृद्धयः च, च सर्वेषां गुजरातनगराणां च यत्र हर्षं अनुभवति। गुजराते निवसन्ति गुजराती च अन्याः समुदायाः अपि एषं महोत्सवम् उत्सवति। संगीतस्य च नृत्यस्य समागमः, समृद्धं पारम्परिक वस्त्राणि धारणं, नवदिवसपर्यन्तं उपवासनं च, तथा च विभिन्नरूपेण नृत्यं च एषः महोत्सवस्य मुख्यसूत्रम् अस्ति। संगीतं पारम्परिकगानात् आरम्भ्य वाद्यसङ्गीतानि अथवा संमिश्रितानि स्वराणि च अस्ति। गानं माता दुर्गायाः पूजायाः अर्पितं च भगवान् कृष्णस्य च सम्बन्धं दर्शयति।

दीपावली, दीपस्य उत्सवः, गुजराते अपि एकः महत्वपूर्णः उत्सवः अस्ति। एषः अन्धकारस्य उपरि प्रकाशस्य एवं दुष्टस्य उपरि सद् गुणस्य विजयस्य प्रतीकः अस्ति। दीपावल्यां परिवारः दीपैः (तेल दीपैः) च रंगोलीं च सज्जयन्ति, मिठाइः च आदाय चायन्ति, च आतिशबाज़ी च क्रियते। एषः उत्सवः परिवारस्य समुदायस्य च बन्धनानि दृढयति, यः सहकारितायाः आत्मसाक्षात्कारं जनयति।

अत्र गुजराती नववर्षम्, यः "बेस्टु वरसः" इत्यस्मिन् प्रख्यायते, दीपावल्याः अनन्तरं उत्सवितम् अस्ति। एषः दिवसः गुजराती संवत्सरे नववर्षस्य आरम्भं च दर्शयति। एषः समयः नवीनारम्भस्य, यत्र परिवाराः समृद्धिं च सुखं च प्रार्थयन्ति। जनाः मित्राणां स्वजनैः च गत्वा, पारंपरिकं मिष्टान्नं बिभजन्ति, च समुदाय उत्सवेषु भागं प्राप्नुवन्ति।

गुजराते वैष्णव सम्प्रदायेन यः विशेषः प्रकारः संगीतः मन्दिरसङ्गीतं इति वर्गीकर्तुं शक्यते, सः वास्तवतः उत्पादितः आसीत्। चारणाः च गढवीः च इत्यादयः जातयः यासां पारम्परिकं व्यवसायं लोकसङीतं च कलाः च अस्ति, ते गुजरातस्य लोकसङीतस्य परम्परां तस्य शुद्धरूपेण रक्षां कर्तुं महान् साहाय्यं कृतवन्तः।

गुजराते विभिन्नाः प्रकाराः लोकगीतानि अस्ति, यत्र लोरी, विवाहगीतानि, उत्सवगीतानि च रन्नादे गीतानि च संलग्नानि।

गुजरातः स्वकीयं लोकवाद्ययन्त्राणि अपि उत्पादितं ज्ञायते, तदधिकं शास्त्रीयं च लोकसङीतं प्रति व्यापकं योगदानं च अस्ति। तुरी, बंगाल, पाव, रावणहठ्ठः, एकतारा, जंतर इत्यादयः तन्तुवाद्ययन्त्राणि च, मनजिरा, झन्ज् पट् ढोल इत्यादयः तालवाद्ययन्त्राणि च गुजरातस्य लोकस्वराणां सर्वत्र उपस्थितानि अस्ति। गुजरातस्य क्षेत्रीयनामानि यथा गुझारी तोड़ी, बिलावल (वेरावलातः), सोरठी (सोरठातः), खम्बावती (खम्बटातः, कंबायातः), अहिरी च लाटी च शास्त्रीयसङीतक्षेत्रे रागाणां बहुसंख्यकं नामानि अस्ति। अतः एते सर्वे गुजरातस्य शास्त्रीयसङीतपरम्परायाः मूल्यवान् उपहाराः अस्ति, याः भारतस्य शास्त्रीयसङीतपरम्परायां योगदानं ददाति।

गुजरातस्य लोकसाहित्यं अपि महत्वपूर्णं अस्ति। अत्र "सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला'" इत्यस्य साहित्यम् अत्यन्त प्रसिद्धं अस्ति। गुजरातस्य लोककविः "कवि नर्मद" इत्यस्मिन् ज्ञानं, भक्तिम्, एवं प्रेमं दर्शयति। अत्र काव्यशास्त्राणां उल्लेखः विशेषः अस्ति, यत्र लोककवितायाः मञ्जरी प्रकटिता अस्ति।

कला च गुजरातस्य संस्कृतौ एकं महत्वपूर्णं स्थानं गृहीत्वा अस्ति। अत्र "पट्टचित्रं", "बिंदिया", एवं "कथाकली" इत्यादयः विविधाः कला रूपाणि प्रचलितानि सन्ति। गुजराते वासिनः विशेषतः आभरणानि निर्माणं कुर्वन्ति यत्र काचाभरणानि, कङ्कणानि, चोली, एवं बृत्तिकाभरणानि अपि साधारणं प्रसिद्धानि सन्ति।

गुजरातस्य भाषा "गुजराती" इत्यस्मिन् विशेषं स्थानं अस्ति। अत्रा लोकाः स्वभाषायामेव संवादं कुर्वन्ति। गुजराती भाषायाः विशेषतायाः एकः आकर्षणं अस्ति, यत्र तेन प्रसिद्धः कविः "जगन्नाथ", "सूर्यकांत", इत्यादयः अनेकाः प्रतिभाः उत्पन्नाः सन्ति।

गुजरातस्य संस्कृति परिवारधर्मस्य च सामाजिकसंबन्धानां मूल्यं प्रदर्शयति। परिवारसमागमाः सामान्यः प्रथा अस्ति, यत्र सान्निध्यम् उपयुज्य विशेष अवसराणां उत्सवः गन्तव्यते। गुजराती जनानां स्नेहः च आत्मीयता च सर्वत्र प्रख्याताः, यः आगन्तुकानां स्वागतं ददाति च विशेषं अनुभवं जनयति।

गुजरातस्य संस्कृति निरन्तरं वर्धमानं अस्ति, यत्र विभिन्नाः प्रभावाः सह विकासं प्राप्नुवन्ति। एषः राज्यः किमर्थं अद्भुतं सांस्कृतिकं समागमं प्रस्तुतयति, यः भारतस्य विविधतां प्रदर्शयति। अत्र सर्वे भागाः, जातयः च सहजीवने सहकार्यम् उपनिवेशयन्ति।

गुजरातस्य समग्रं सांस्कृतिकं जीवनं शौर्यं, सहिष्णुतां, च सामंजस्यं दर्शयति। अत्र विद्यमानाः जनाः एकस्मिन् धागे गुञ्जति, यतः विविधता अपि एकत्वं उत्पन्नयति। एषः राज्यः न केवलं सम्पूर्ण भारतस्य, किन्तु सम्पूर्ण विश्वस्य अपि सांस्कृतिकं स्थलं अस्ति।

गुजरातस्य दीक्षा च धर्मः, संस्कृति च एकत्रितं अस्ति, यत्र तीर्थयात्रायाः प्रचलिताः स्थलेषु यथा द्वारका, सोमनाथ, तथा कच्छ तटेषु तीर्थस्थलानि सन्ति। यत्र जनाः शान्तिं, संतोषं च प्राप्नुवन्ति।

इत्यस्मिन् प्रकारे, गुजरातस्य संस्कृति अद्भुतं रूपं धत्ते, यः केवलं ऐतिहासिकं, सांस्कृतिकं, धार्मिकं च अस्ति, किन्तु आधुनिकजीवनस्य अङ्गं अपि अस्ति। गुजरातस्य विशेषता, त्याज्यत्वं च अद्वितीयं अनुभवः जनयति, यः सम्पूर्ण भारतं विश्वं च प्रेरणां ददाति.