पोर्टफोलियो जोखिम एवं प्रतिभा

आमुख

विभागः विशिष्टवित्तीयलक्ष्याणि प्राप्तुं समूहरूपेण प्रबन्धितानां सम्पत्तिनां संग्रहः अस्ति । व्यक्तिगतनिवेशकानां कृते प्रायः अस्मिन् स्टॉक् इत्यादीनि विपण्यप्रतिभूतयः भवन्ति । कम्पनयः तु विभिन्नानि विपण्यप्रतिभूतयः, भागाः, ऋणयन्त्राणि, सहायककम्पनयः, अथवा पूंजीनिवेशपरियोजनानि अपि समाविष्टानि विभागानि धारयितुं शक्नुवन्ति तस्य रचनायाः परवाहं न कृत्वा, पोर्टफोलियो प्रबन्धनस्य प्राथमिक उद्देश्यं भवति यत् सम्बद्धानां जोखिमानां प्रभावीरूपेण प्रबन्धनं कुर्वन् अधिकतमं प्रतिफलं भवति । अयं लेखः पोर्टफोलियोजोखिमस्य तथा प्रतिफलनस्य, विविधीकरणस्य, कुशलविभागस्य निर्माणे सहसंबन्धस्य भूमिकायाः ​​च अवधारणासु गहनतया गच्छति ।

पोर्टफोलियो सिद्धान्त

पोर्टफोलियो सिद्धान्तः अथवा आधुनिकः पोर्टफोलियो सिद्धान्तः (MPT) निवेशकस्य जोखिम-प्रतिफल-प्राथमिकतानां अनुरूपं इष्टतम-विभागस्य निर्माणार्थं रूपरेखां प्रदाति प्रतिभूतिषु व्यक्तिगतरूपेण मूल्याङ्कनस्य विपरीतम्, पोर्टफोलियो सिद्धान्तः पोर्टफोलियोमध्ये अन्येषां प्रतिभूतिषु सापेक्षतया प्रतिभूतिमूल्यं कथं उतार-चढावम् अस्ति इति विश्लेषणं कर्तुं बलं ददाति एषः उपायः प्रतिभूतिषु परस्परनिर्भरतां, पोर्टफोलियोस्य जोखिमस्य, प्रतिफलस्य च निर्धारणे तेषां सामूहिकव्यवहारस्य महत्त्वं च रेखांकयति ।

Risk management

पोर्टफोलियो सिद्धान्तस्य आधारशिला विविधता अस्ति-विविधसम्पत्त्याः संयोजनेन विशिष्टानि, अव्यवस्थितजोखिमानि न्यूनीकर्तुं उद्दिश्य रणनीतिः। परमं लक्ष्यं भवति यत् कस्यचित् स्तरस्य जोखिमस्य कृते उच्चतमं सम्भवं प्रतिफलं प्राप्तुं अथवा दत्तस्य स्तरस्य प्रतिफलस्य कृते न्यूनतमं सम्भाव्यं जोखिमं प्राप्तुं शक्यते ।

विविधीकरण एवं जोखिम प्रबन्धन

विविधीकरणं अव्यवस्थितं जोखिमं न्यूनीकरोति, यत् विशिष्टं, विविधीकरणं योग्यं, अविपण्यजोखिमं वा इति अपि ज्ञायते । एतत् जोखिमं व्यक्तिगतप्रतिभूति-उद्योगानाम् अद्वितीय-कारकाणां कृते उत्पद्यते, यथा श्रम-हड़तालः, प्राकृतिक-आपदः, अथवा प्रौद्योगिकी-अप्रचलितः भिन्न-भिन्न-जोखिम-उद्घाटन-युक्तानां प्रतिभूति-समूहस्य विविध-समूहं धारयित्वा, एकस्य प्रतिभूतेः नकारात्मक-प्रभावस्य प्रतिपूर्तिः अन्येषां सकारात्मक-प्रदर्शनेन कर्तुं शक्यते

परन्तु विविधीकरणं व्यवस्थितं जोखिमं, यत् विपण्यजोखिमम् इति अपि ज्ञायते, निवारयितुं न शक्नोति । व्यवस्थितं जोखिमं अर्थव्यवस्थाव्यापीकारकाणां कृते उद्भवति यथा महङ्गानि, व्याजदरपरिवर्तनं, आर्थिकमन्दी वा ये सर्वान् व्यवसायान् प्रभावितयन्ति । फलतः पूर्णतया विविधं विभागं अपि विपण्य-अनिश्चिततानां सम्मुखं तिष्ठति ।

कुशल पोर्टफोलियो

कुशलं पोर्टफोलियो तत् भवति यत् दत्तस्य जोखिमस्य स्तरस्य कृते उत्तमं सम्भवं प्रतिफलं अथवा दत्तस्य प्रतिफलस्य स्तरस्य कृते न्यूनतमं सम्भवं जोखिमं प्रदाति । यद्यपि विविधीकरणं अव्यवस्थितजोखिमं न्यूनीकरोति तथापि व्यवस्थितजोखिमः सर्वेषु विभागेषु नित्यं तिष्ठति । कुशल-विभागाः समुचितसम्पत्त्याः आवंटनस्य लाभं गृहीत्वा, भिन्न-भिन्न-लक्षणयुक्तानां प्रतिभूतीनां चयनं कृत्वा एतेषां जोखिमानां संतुलनं कुर्वन्ति, ये सामूहिकरूपेण समग्र-विभाग-जोखिमस्य न्यूनीकरणं कुर्वन्ति

सहसंबन्धः विविधीकरणे तस्य भूमिका च

सहसंबन्धः द्वयोः चरयोः, यथा सम्पत्तिप्रतिफलनं, एकत्र परिवर्तनस्य प्रवृत्तिं मापयति । सहसंबन्धस्य गुणांकः (“r”) -1 तः +1 पर्यन्तं भवति तथा च द्वयोः चरयोः मध्ये सम्बन्धस्य दिशां बलं च सूचयति :

• सकारात्मकसहसंबन्धः (+1): रिटर्न्स् समानदिशि गच्छन्ति।
• नकारात्मकसहसंबन्धः (-1): रिटर्न्स् विपरीतदिशि गच्छन्ति।
• शून्यसहसंबन्धः (0): रिटर्न्स् मध्ये कोऽपि सम्बन्धः नास्ति।

पोर्टफोलियो निर्माणे सम्पत्तिषु नकारात्मकः न्यूनसकारात्मकः वा सहसंबन्धः विविधीकरणाय आदर्शः भवति । यथा, यदा एकस्य सम्पत्तिस्य मूल्यं विशिष्टजोखिमकारणात् न्यूनं भवति तदा अन्यस्य सम्पत्तिमूल्यं न्यूनं वा न्यूनं वा वर्धते, तस्मात् पोर्टफोलियोस्य समग्रप्रदर्शनं स्थिरं भवति

सम्पत्ति आवंटन

सम्पत्तिविनियोगः जोखिमस्य प्रतिफलस्य च इष्टतमं संतुलनं प्राप्तुं विभिन्नप्रकारस्य निवेशस्य चयनं संयोजनं च प्रक्रिया अस्ति । अस्मिन् बन्धकाः, विविध-उद्योगानाम् स्टॉक्, अचल-सम्पत्, वैकल्पिक-निवेशाः वा समाविष्टाः भवितुम् अर्हन्ति । सुविविधं विभागं निम्नलिखितरूपेण भवितुं शक्नोति:

• उच्चजोखिमयुक्ताः न्यूनजोखिमयुक्ताः च सम्पत्तिः
• दीर्घकालीन-अल्पकालीन-निवेशाः
• विभिन्नाः विपण्यक्षेत्राणि भौगोलिकक्षेत्राणि च

उद्देश्यं पूर्णतया विविधं वा कुशलं वा विभागं निर्मातुं भवति, यत्र अव्यवस्थितं जोखिमं न्यूनीकरोति, केवलं व्यवस्थितं जोखिमं अवशिष्टं भवति । सम्पत्तिविनियोगनिर्णयाः निवेशकस्य जोखिमसहिष्णुतायाः, वित्तीयलक्ष्याणां, निवेशक्षितिजस्य च मार्गदर्शिताः भवन्ति ।

अव्यवस्थित जोखिमं न्यूनीकर्तुं

अव्यवस्थितजोखिमस्य न्यूनीकरणं विविधीकरणद्वारा साध्यं भवति । यदा पोर्टफोलियोमध्ये सम्पत्तिः सम्यक् सहसंबद्धा न भवति तदा व्यक्तिगतप्रतिभूतिभिः सह सम्बद्धाः विशिष्टाः जोखिमाः परस्परं प्रतिपूर्तिं कुर्वन्ति । यथा, श्रमहड़तालः कम्पनीविशेषं प्रभावितं कर्तुं शक्नोति, तथापि विभागस्य अन्तः अन्यः सम्पत्तिः अप्रभावितः तिष्ठति वा परिस्थित्याः लाभं अपि प्राप्नुयात् एतत् अन्तरक्रिया समग्रं पोर्टफोलियो जोखिमं न्यूनीकरोति ।

विभिन्नेषु सम्पत्तिवर्गेषु, उद्योगेषु, भूगोलेषु च विविधतां कृत्वा निवेशकाः जोखिमस्य न्यूनीकरणस्य एकं स्तरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति यत् व्यक्तिगतप्रतिभूतिभिः प्रदातुं न शक्यते तथापि व्यवस्थितं जोखिमं व्यापकतर-आर्थिक-कारकेभ्यः उत्पद्यते, येषां सम्बोधनं विविधीकरणं कर्तुं न शक्नोति, तथैव वर्तते ।

व्यवस्थित जोखिम एवं बाजार गतिशीलता

व्यवस्थितजोखिमः अर्थव्यवस्थाव्यापीधमकाः समाविष्टाः सन्ति ये सर्वान् व्यवसायान् प्रभावितयन्ति, यथा महङ्गानि, व्याजदरेषु अस्थिरता, अथवा वैश्विक-आर्थिक-मन्दता एतादृशं जोखिमं दूरं विविधीकरणं कर्तुं न शक्यते, निवेशकानां कृते नित्यं आव्हानं च तिष्ठति । फलतः, ​​सुसंगतं पोर्टफोलियो प्रदर्शनं प्राप्तुं व्यवस्थितजोखिमस्य अवगमनं प्रबन्धनं च अत्यावश्यकम् अस्ति ।

व्यवस्थितजोखिमानां उदाहरणानि सन्ति-

1. महङ्गानि जोखिमम् : प्रतिफलस्य क्रयशक्तिं न्यूनीकरोति ।
2. ब्याजदरजोखिमः - बन्धकमूल्यानि ऋणव्ययञ्च प्रभावितं करोति ।
3. आर्थिकचक्रम् : व्यावसायिकराजस्वं विपण्यभावनाञ्च प्रभावितं कुर्वन्ति।
4. कुशल पोर्टफोलियो निर्माण

एकं कुशलं पोर्टफोलियो निर्मातुं निवेशकाः सम्भाव्यसम्पत्तिसंयोजनानां मूल्याङ्कनार्थं परिमाणात्मकपद्धतीनां उपयोगं कुर्वन्ति । इनपुट् मध्ये प्रत्येकं प्रतिभूतियुग्मस्य अपेक्षितं प्रतिफलं, मानकविचलनं (जोखिममापं), सहसंबन्धगुणकं च सन्ति । उन्नतसाधनं, यथा द्विघातप्रोग्रामिंग्, तान् पोर्टफोलियो चिनोति ये उत्तमं जोखिम-प्रतिफलं व्यापारं प्रदास्यन्ति ।

ऐतिहासिकदत्तांशस्य भूमिका

ऐतिहासिकदत्तांशः सहसंबन्धगुणकस्य गणनायाः भविष्यस्य प्रतिफलस्य पूर्वानुमानस्य च आधाररूपेण कार्यं करोति । एक्सेल अथवा सांख्यिकीयसॉफ्टवेयर इत्यादीनि साधनानि निवेशकान् पूर्वप्रदर्शनस्य विश्लेषणं कर्तुं सम्भाव्यविविधीकरणलाभानां आकलनं कर्तुं च शक्नुवन्ति । यद्यपि पूर्वप्रवृत्तयः भविष्यस्य परिणामस्य गारण्टीं न ददति तथापि ते अपेक्षितसम्पत्त्याः व्यवहारस्य बहुमूल्यं अन्वेषणं प्रददति ।

पोर्टफोलियो सिद्धान्ते द्विघात प्रोग्रामिंग

द्विघातप्रोग्रामिंग, रेखीयप्रोग्रामिंगस्य विविधता, दत्तस्य स्टॉकसमूहस्य कृते कुशलविभागसमूहस्य पहिचाने सहायकं भवति । अपेक्षितप्रतिफलनस्य, मानकविचलनस्य, सहसंबन्धगुणकस्य च विश्लेषणं कृत्वा एषा पद्धतिः इष्टतमं सम्पत्तिविनियोगं निर्धारयति यत् जोखिमं प्रतिफलं च सन्तुलितं करोति निवेशकस्य प्राधान्येन सह सङ्गतानि विभागानि निर्मातुं एतादृशाः गणनाप्रविधयः अपरिहार्याः सन्ति ।

निगमन

पोर्टफोलियो जोखिमः प्रतिफलप्रबन्धनं च एकः जटिलः प्रक्रिया अस्ति यस्याः विविधीकरणस्य, सहसंबन्धस्य, व्यवस्थितस्य बनाम अव्यवस्थितजोखिमस्य च सम्यक् अवगमनस्य आवश्यकता भवति पोर्टफोलियो सिद्धान्तस्य लाभं गृहीत्वा सुदृढसम्पत्त्याः आवंटनरणनीतयः नियोजयित्वा निवेशकाः कुशलं पोर्टफोलियो निर्मातुं शक्नुवन्ति ये दत्तस्य जोखिमस्य स्तरस्य कृते प्रतिफलं अनुकूलयन्ति। यद्यपि विविधीकरणं प्रभावीरूपेण अव्यवस्थितजोखिमं न्यूनीकरोति तथापि व्यवस्थितजोखिमः एकः निहितः चुनौती एव तिष्ठति यस्य प्रबन्धनं सूचितनिवेशनिर्णयानां निरन्तरविभागनिरीक्षणस्य च माध्यमेन करणीयम्। अन्ततः वित्तीयलक्ष्याणां प्राप्तिः विकसितविपण्यगतिशीलतायाः अनुकूलतां प्राप्य जोखिमस्य प्रतिफलस्य च संतुलनस्य उपरि निर्भरं भवति ।