बिर्सामुण्डा
फलकम्:ଛୋଟबिर्सामुण्डा भारतस्य देशभक्तः स्वाधिनतासंग्रामि इति नाम्ना इतिहासे प्रसिद्धः अस्ति । १९ शतके भारते आङ्ग्लशसनकाले बिर्सा बिहार-झारखण्डप्रदेशयोः स्वातन्त्र्यसेनानिनः एकत्र आनयन् बृहत्क्रान्तिं प्रारब्धवान् । २५ वर्षे सः भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्घर्षस्य इतिहासे नूतनं अध्यायं योजितवान् । सः स्वग्रामस्य परितः युवानंं आङ्ग्लसर्वकारस्य विरुद्धे युद्धं कर्तुं संगठितं कृतवान् ।
बिर्सामुण्डायाः जन्मदिवसः नवम्बर् १५ दिनाङ्के भारतसर्वकारेण राष्ट्रियवैभवदिवसरूपेण आचर्यते । [१] [२]
पूर्वजाः
[सम्पादयतु]मुण्डा आदिवासीसमुदायः अस्ति । "टुटु" "नागु" इति नाम्ना द्वौ भ्रातरौ बिर्सामुण्डायाः पूर्वजौ आस्ताम् । ते बिहारस्य रांची-समीपे स्थित "तोमदगा"-नद्याः तटे निवसन्ति स्म । पश्चात् तेषां नाम्नानुसारं तस्य स्थानस्य नाम "छोटनागपुर" इति अभवत् । तेषां वंशजाः आसीत् बिर्सा एवं च तस्य परिवारजनाः ।
जातः
[सम्पादयतु]बिर्सामुण्डायाः जन्म झारखण्डराज्यस्य रांचीमण्डलस्य खूंटी उपमण्डलस्य अन्तर्गतं "बाम्बा" ग्रामे १८७४ तमे वर्षे नवम्बरमासस्य १५ दिनाङ्के (१८७५ तमे वर्षे केषाञ्चन मते) अभवत् । तस्य पितुः नाम सुगना मुण्डा, मातुः नाम कर्ममुण्डा च आसीत् ।
शिक्षा
[सम्पादयतु]बिर्सामुण्डायाः बाल्यकालस्य शिक्षा सालगानगरे आरब्धा । तत्र तस्य जयपालनागेन सह साक्षातका अभवत्। रामायणमहाभारतयोः महाग्रन्थयोः विषयवस्तुं तत्र सः ज्ञातवान् । पश्चात् बुरोजप्राथमिकविद्यालये अध्ययनं कृत्वा चाइँवसा आङ्ग्लविद्यालये अपि अध्ययनं कृतवान् । अस्मिन् काले सः जर्मन-शिक्षकौ फादर डेड्लॉक्, फादर नोट्रोट् च इत्येतयोः सम्पर्कं प्राप्तवान् । सः विशेषतया स्वस्य सरलविश्वासिनः आदिवासीभ्रातृभगिनीनां प्रति श्वेतशासकानां उत्पीडनेन, मर्माहतम् अभवत् । सः विद्यालयं त्यक्त्वा १८९० तः १८९४ पर्यन्तं आनन्दपाण्डे नामकस्य पुरुषस्य गृहे गृहसेवकरूपेण कार्यं कृतवान् ।
भारतस्य स्वातन्त्र्यसंग्रामे योगदानम्
[सम्पादयतु]
भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्घर्षे स्वप्राणान् बलिदानं कृतवन्तः तेषां मध्ये ओडिशा-नगरस्य बिर्सामुण्डा अन्यतमः । गोराशासकाः सरलग्रामीणानां धर्मपरिवर्तनार्थं तेषां उपरि अत्याचारं कृतवन्तः । तस्मात् दिवसात् आरभ्य सः ओडिशा-नगरं फिरिङ्गी-शासनस्य नियन्त्रणात् मुक्तुं प्रप्तुम् बहिः गतः । सः बनेई, गुरुण्डिया, किप्पाश इत्यादिग्रामेषु मुण्डा किशन जनजातिं ब्रिटिश-अत्याचारस्य विषये जनान् जागरितवान् । सः सेवासन्धिं न लिखितव्यं, करं न दातव्यं, बन्दुकस्य निशानस्य भयात् धर्मत्यागं न कर्तुं उपदेशं दतवन् । तस्य नेतृत्वे आदिवासीजनाः एकत्रं भूत्वा विप्लवं कृतवन्तः । १८९५ तमे वर्षे अगस्तमासस्य १६ दिनाङ्के पुलिस एस.पी. मेयर्स् बिर्सां गृहीतवान् । तस्य देशद्रोहस्य कारणेन वर्षद्वयस्य कारावासस्य दण्डः प्राप्तः । तदर्थं सः रांचीकारागारं प्रेषितः ।
राज्ञ्याः विक्टोरिया इत्यस्याः स्वर्णजयन्तीयाः अवसरे बहवः बन्दि मुक्ताः अभवन् । बिर्सायाः सहकारिणः अपि मुक्तिं प्राप्तवन्तः । तस्य आह्वानेन सहस्र्शः युवानः स्वमातृभूमिं विदेशशासनात् मुक्तिं कर्तुं शपथं कृतवन्तः । १८९९ तमे वर्षे डिसेम्बर्-मासस्य ९ दिनाङ्के ते गोराणां निवासस्थानं कार्यालयं च अग्निगोल-धनुष-बाणैः अग्निप्रहारं कृतवन्तः । आङ्ग्लसर्वकारेण बिर्सां ग्रहणाय पञ्चशतरूप्यकाणां पुरस्कारः घोषितवान् । तस्य अन्वेषणार्थं हवलदारः बुदुरामः, जयरामः च एतिकेडीग्रामं प्रेषितवान् । बिर्सा इत्यस्य मुख्यसहकर्मी गया मुण्डा अन्येषां ग्रामजनानां साहाय्येन १९०० तमे वर्षे जनवरीमासे १५ दिनाङ्के ए.आइ. प्रतिकाररूपेण स्ट्रीटफील्ड् सशस्त्रपुलिसबलस्य साहाय्येन गया मुण्डा इत्यस्य गृहीतकाले गम्भीराःआघातेन सः मृतः।
तदनन्ततरम् तस्य नेतृत्वेगम्यजनाःआरक्षणकेन्द्रे अग्निं संयोजितवन्तः । तस्य प्रतिक्रियारूपेण ३०० पादपरिमितः डोम्बरीपर्वतः यत्र बिर्सा तस्य सहकर्मी नरसिंहः च अन्येषां योद्धानां सम्बोधनं कुर्वन्तौ आस्ताम्, सः आत्मसमर्पणस्य घोषणां कृतवान् । विद्रोहिणःसहमतिं न दत्वा धनुः, शूलैः, शिलाभिः च पर्वतात् आयरिश-जनानाम् आक्रमणं कर्तुं आरब्धवन्तः । फलतः नरसिंहमुण्डसहिताः द्विशतविद्रोहिणः आङ्ग्लैः शहीदाः अभवन् । बिरसा कष्टेन एव जीवितः सन् निगूढं कर्तुं चक्रधरपुर-वनं गतः ।
यदा सर्वकारः बिरसाम् अन्वेष्टुं असफलः अभवत् तदा ते मुण्डान् क्रूररूपेण पीडयित्वा तेषां गृहेषु अग्निम् संयोजितवन् । तेषां उद्धाराय तस्य सहकारिणौ डेन्का मुण्डा, माझिया मुण्डा च सर्वकाराय आत्मसमर्पणं कृतवन्तौ, तदनन्तरं देशात् निर्वसितं कृतवन्तः ।
तथापि बिर्सामुण्डायाः मनसि स्वतन्त्रतायाः आशा नासीत् । संघर्षस्य नवीकरणाय सः ओडिशानगरात् निर्गत्य सिंहधूममण्डलं गतवान् । एतत् दृष्ट्वा तस्य सह कारागारं गन्तुं शतशः अनुयायिनः बहिः आगताः । अतः सुरक्षाकारणात् सः हजारीबागकारागारं प्रति स्थानान्तरितः । परन्तु तस्य अस्वस्थतायाः कारणात् सः पुनः रांचीकारागारम् आगतम् । तस्य पादौ शृङ्खलाबद्धः, भोजनं विषयुक्तं च आसीत् । एतस्य सर्वस्य मौनसाक्षिणः कारागारस्य वैद्यः अमीर्यः, मेहेनतरशिब्ना च आस्ताम् । न्यायालये कोऽपि आयरिश-भयात् तस्य पक्षे साक्ष्यं न दत्तवान् । न्यायालये बिर्सा इत्यस्य विलम्बं दृष्ट्वा न्यायाधीशः कार्यवाही स्थगयित्वा पुनः कारागारं प्रेषितवान् । परन्तु २५ वर्षीयः विद्रोही १९०० तमे वर्षे जूनमासस्य ९ दिनाङ्के बिर्सारञ्चिकारागारे निरुद्धः सन् दिवंगतः ।
बिर्सायाः मृत्योः अनन्तरं तस्य केचन सहकारिणः निर्वासिताः, केचन मरणदण्ड्म् प्राप्तवन्तः ।बिर्सा अतिसरेण मृता इति मिथ्यावृत्तान्तं दत्त्वा वैद्यः स्वस्य बहुमूल्यं कार्यं त्यक्तवान्, शिवना च बिर्सायाः मृत्युं न स्वीकृत्य मानसिकभारसाम्यं नष्टं कृतवन् । बिरसा मुण्डा भारतीयस्वतन्त्रतासङ्घर्षस्य प्रमुखः योद्धा आसीत् यस्य त्यागेन च सहस्राणि भारतीयाः प्रेरिताः ।
'अबुआ राजा इते जाना, महारानी राज टुडु जाना' (सम्राज्ञी साम्राज्यं अधः कृत्वा अस्माकं साम्राज्यं स्थापयन्तु), १९ तमे वर्षे भारतस्य आदिमवनानां सघनजङ्गलेषु ध्वनितस्य ब्रिटिशराजस्य स्थापनायाः विरोधस्य स्वरः आसीत् । अस्य आन्दोलनस्य मुख्यः प्रवर्तकः बिर्सामुण्डा आसीत् ।
आङ्ग्लशासनस्य दासत्वात् मुक्तिं प्राप्तुं क्रान्तिकारी बिर्सामुण्डानां एकीकरणस्य प्रक्रियाम् आरब्धवान् । तस्मिन् समये जगीरदाराः, विशिष्ट्जनाः , विकासकाः च मुण्डाः आदिवासिनः च उत्पीडयन्ति स्म, तथैव तेषां शोषणं कुर्वन्ति स्म, विविधरूपेण च भयभीताः कुर्वन्ति स्म । एतादृशे शान्तिपूर्णे क्षणे महान् क्रान्तिकारी स्वातन्त्र्यसेनानी बिर्सामुण्डायाः प्रादुभवं जातः । सः तत्क्षणमेव मुण्डासमुदायस्य नेतृत्वं कृत्वा ब्रिटिशशासनस्य अन्यायपूर्णस्य उत्पीडनस्य विरोधेन युद्धं कृतवान् ।
आधारः
[सम्पादयतु]- ↑ Vinod, Nibandh (15 November 2023). "Why is Birsa Munda Birth Anniversary Celebrated as Janjatiya Gaurav Diwas?". News18. आह्रियत 15 November 2023.
- ↑ "Centre plans nationwide celebrations on Tribal Pride Day on Nov 15". The Statesman. 12 November 2022. आह्रियत 15 November 2023.
- बिर्सामुण्डा - आदिवासीओं का महान हीरो at Govt. of Orissa website .
- संगीतकार शाखा, सूचना एवं जनसंपर्क विभाग, ओडिशा सरकार
- यूटा मैटर्स नवम्बर २००७