भारतीय मयूरः

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

भारतीय-मयूरः (पावो क्रिस्टाटस्) सामान्य-मयूरः, नील-मयूरः इति अपि ज्ञायते, भारतीय-उपमहाद्वीपस्य मूलनिवासिनः मयूर-जातिः अस्ति। अन्येषु अनेकेषु देशेषु अस्य प्रवर्तितः कृतः अस्ति। पुरुष-मयूरः मयूरः इति निर्दिश्यन्ते, स्त्री-मयूरः च मयूरी इति निर्दिशन्ति, यद्यपि उभयलिङ्गीयान् प्रायः "मयूरः" इति निर्दिश्यते।

भारतीय-मयुरः लैङ्गिक-द्विरूपता प्रदर्शयति। मयूरः उज्ज्वलवर्णीयः, तारसदृशपक्षिणः नीलवर्णीयः व्यजनसदृशः पुच्छः प्रधानतया भवति । "Upper-tail covert" इति लम्बपर्णभीः निर्मितपुच्छस्य कृते अयं प्रसिद्धः अस्ति, येषु रङ्गिणः नेत्रसदृशाः बिन्दवः भवन्ति । एते कठोरपर्णाः प्रणयकाले प्रच्छदकरूपेण उत्थाप्य प्रदर्शने कम्पयन्ति। एतेषां पर्णाः दीर्घताः आकाराः च सन्ति चेदपि मयूरः अद्यापि उड्डीयितुं समर्थाः सन्ति। मयूरिणाम् पुच्छस्य अभावः भवति, श्वेतमुखः, अधः ग्रीवाच्छादितवर्णः, ज्योतिष्मत्मन्द्रवर्णः च भवति। भारतीय-मयुरः मुख्यतया भूमौ मुक्तवने वा कृषिप्रधानभूमौ वा जीवन्ति यत्र ते फलानां धान्यानां च आहारम् कुर्वन्ति, अपि च सर्पान्, शलभान्, लघु-कृन्तकान् च भक्षयन्ति। तेषां उच्चैः आहूताः तेभ्यः ज्ञातुं सुलभं कुर्वन्ति, तथा च वनक्षेत्रेषु प्रायः व्याघ्रसदृशस्यस्य परभक्षकाणां उपस्थितिः सूचयति। ते लघूसमूहेषु भूमौ खादयन्ति, प्रायः अधोगामद्वारा पदयात्रया पलायनं कर्तुं प्रयतन्ते, उड्डयनात् च परिहरन्ति, यद्यपि ते उच्चवृक्षेषु रत्राश्रयं प्राप्तुं उड्डीयन्ते।

मयूरस्य विस्तृतपुच्छस्य कार्यस्य विषये शताब्दमधिकं यावत् विवादः अस्ति । 19 शताब्द्यां, चार्ल्स् डार्विन् इत्यनेन एतत् एकं रहस्यम् इति ज्ञातम्, यत् सामान्य-प्राकृतिक-चयनद्वारा व्याख्यातुं कठिनम् आसीत्। तस्य पश्चात् व्याख्यायां, लैङ्गिक-चयनं, व्यापकरूपेण स्वीकृतम् अस्ति, परन्तु सार्वत्रिकरूपेण न स्वीकृतम्। २० शतके अमोत्ज् ज़ाहावी इत्यस्य मतं यत् पुरुषमयूराः स्वस्य पुच्छस्य वैभवस्य अनुपातेन स्वस्य योग्यतायाः संकेतं प्रामाणिकतया ददति इति । विस्तृत-अध्ययनेन अपि, अन्तर्गताः तन्त्राणि विषये मतविभाजिताः एव भवन्ति।

हिन्दु-यवन-पौराणिककथासु अयं पक्षिः प्रसिद्धः अस्ति, भारतस्य राष्ट्रियपक्षी च अस्ति। भारतीय-मयूरः ऐ. यू. सी. एन्. रक्तसूच्यां न्यूनतम-चिन्तकानां सूच्यां सूचीबद्धः अस्ति।

नाम एवं वर्गीकरण[सम्पादयतु]

कार्ल् लिन्नेयस् इत्ययं 1758 तमे वर्षे स्वस्य सिस्टमा नेचुरा इत्यस्मिन् ग्रन्थे भारतीय-मयूराय पावो क्रिस्टाटस् (शास्त्रीय-ल्याटिन्-भाषायां "शिखायुक्त मयूरः" इति अर्थः) इत्यस्य वैज्ञानिक नाम निर्दिष्टवान्।

अस्य पक्षिणः कृते संस्कृतं, पश्चात् पालीभाषायां, आधुनिकं हिन्दीभाषायां च पदं "मौर" अस्ति । प्रथमः सम्राट् चन्द्रगुप्तमौर्यः मयूरकृषकैः पालितः प्रभावितः च अभवत्, तस्य मौर्यसाम्राज्यस्य नामकरणस्य शब्दावलीनाम्ना अभवत् इति विवादः अस्ति ।[१]

मयूरस्य यवन-शब्दः "ताओस्" इति आसीत्, तथा च पारसि-भाषायाः "तावस्" इत्यनेन सह सम्बद्धः आसीत् (तख्त-इ-तावस् इत्यस्मिन् प्रसिद्धस्य मयूरस्य सिंहासनस्य कृते) ।[२] प्राचीन-हिब्रू-शब्दः "तुकी" (बहुवचन-तुक्) तमिळोः "टोकेय्" तः निष्पन्नः इति कथ्यते।[३][४] आधुनिक-हिब्रू-भाषायां मयूरस्य शब्दः "तवस्" इति अस्ति। संस्कृतभाषायां मयूरः मयुरा इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति, सर्पहत्यया सह सम्बद्धः अस्ति।

वर्णनं[सम्पादयतु]

पुरुष मयूरः

मयूरः एकः बृहत्तरः पक्षिः अस्ति यस्य पृष्ठतः पृष्ठं यावत् 100 तः 115 से. मी. यावत् दीर्घता, तथा च पूर्णरूपेण विकसितस्य पुच्छस्य अन्ते यावत् 195 तः 225 से. मी पर्यन्तं, तथा च 4-6 किलोग्राम् यावत् भारः भवति। स्त्रियः प्रायः 95 सेंटीमीटर (37 इंच) यावत् दीर्घाः लघवः भवन्ति, तथा च 2.75-4 lb. भारतीय-मयुरः फासियानिडे-वंशस्य बृहत्तमेषु भारयुतेषु च प्रतिनिधिषु अन्यतमः अस्ति। यावत् ज्ञातम् अस्ति, केवलं वन्य-टर्की-वृक्षाः एव विशेषतया भारयुतानि भवन्ति। भारतीय-जात्याः पुरुषस्य अपेक्षया पुरुषस्य दीर्घतरः पुच्छः भवति चेदपि हरित-मयुरः शरीर-द्रव्यमाने अल्पं लघुः भवति। तेषां आकारः, वर्णः, शिखरस्य आकारः च तेषां स्थानीय-वितरण-परिधौ निर्दोशरूपम् भवति। पुरुषस्य मुकुटस्य उपरि धातु-नीलवर्णः भवति, शिरः पर्णाः लघवः वक्रश्च भवन्ति। शिरसि व्यजनाकारस्य शिखरं कृष्णवर्णीयैः सह पक्षैः निर्मितं भवति, नील-हरित-जाल-पृष्ठैः च युक्तं भवति। नेत्रस्य उपरि श्वेतपट्टिका, नेत्रस्य अधः अर्धाकारः श्वेतपटलः च नग्न-श्वेतचर्मद्वारा निर्मीयन्ते। शिरः पार्श्वेषु वर्णरञ्जितानि हरितानि नीलवर्णानि पक्ष्यः सन्ति। पृष्ठभागे कृष्ण-ताम्र-चिह्नैः युक्ताः शल्की-कांस्य-हरित-पक्षिणः सन्ति। अंसपीठः तथा च वाज इत्येतौ हरिपिङ्गवर्णीयाः, प्राथमिका-पर्ण इत्येते पिङ्गलवर्ण इत्येतानि, द्वितीयता-पर्ण इत्येते कृष्णवर्णीयः च सन्ति। पृष्ठभागः कृष्णवर्णीयः अस्ति तथा च "त्रैन्" इति दीर्घीकृतैः उपरिभागस्य पुच्छावरणैः (200 तः अधिकैः पक्षैः, वास्तविकस्य पुच्छस्य केवलं 20 पक्षैः), प्रायः सर्वे पक्षैः च विस्तृतेन नेत्र-बिन्दुना समाप्तं भवति। केषुचित् बाह्यपक्षाः नेत्रबिन्दु इत्येतस्य अभावं प्राप्नुवन्ति तथा च अर्धवृत्ताकारस्य कृष्णमुद्रा इति समाप्तिं च अभवति। पृष्ठभागः कृष्णवर्णः चकचकीतः हरितवर्णः, पृष्ठभागस्य अधः कृष्णवर्णः भवति। योन्याः पिङ्गल-वर्णाः भवन्ति। पुरुषस्य पृष्ठपादस्य उपरि पादस्य कुष्ठिका वर्तते ।[५][६]

मयूरस्य वार्ता

प्रौढस्य मयूर्याः शिरः पुरुषस्य इव शिखायुक्तं भूरेण भवति परन्तु अग्रभागाः हरितवर्णेन धारयुक्ताः पिङ्गलम् भवन्ति । शरीरस्य उपरिभागः श्वेतवर्णीयेन सह गोधूमवर्णः भवति। प्राथमिकपर्णानि, द्वितीयकपर्णानि, पुच्छानि च कृष्णवर्णीयाः सन्ति। अधस्तन-ग्रीवा धातु-हरितवर्णः, स्तनपक्षाः च हरितवर्णैः प्रकाशिताः कृष्णवर्णीयाः सन्ति। अवशिष्टानि अधस्तनभागाः श्वेतवर्णाः सन्ति। [५] लघुबालकाः विवर्णभूरेण भवन्ति, नेत्रैः सह सम्बद्धे मुकुटे कृष्णभूरेण चिह्नं भवति। [७] युवकाः पुरुषाः स्त्रीभिः सदृशाः दृश्यन्ते परन्तु पक्षिणः पिङ्गल-वर्णाः भवन्ति। [८]

अत्यन्तं सामान्यानि आह्वानानि उच्चैः पिया-ओ अथवा मे-ओ-वे इत्येतानि सन्ति। वर्षर्तोः पूर्वं दूरभाषाणां आवृत्तिः वर्धते, तथा च अलार्म्-द्वारा अथवा उच्चैः शब्दैः व्यग्रं भवति चेत् तस्य वितरणम् अपि कर्तुं शक्यते। वनेषु तेषां आह्वानानि प्रायः व्याघ्रसदृशानां परभक्षकाणां उपस्थितिं सूचयन्ति। [५][८] ते का-आन् इत्यस्य द्रुतशृङ्खलाः इत्यादीनि अन्यानि अपि अनेकानि दूरवाण्याः कुर्वन्ति।का-अ-अ -का-आन अथवा द्रुतकोक-कोक्। [2][९] ते प्रायः विस्फोटकं न्यून-पिच्-हार्न्-उत्सर्जयन्ति! यदा उद्विग्नः भवति।

श्वेत-मयूरः
प्रणय-प्रदर्शनं कुर्वतः मयूरः, श्रीलङ्का
मयूरी सह शावकः
पुरुषं स्त्रियं प्रणुवती।
मयूर अण्ड
कार्तिकेयः स्वपत्नीभिः सह मयूरस्य आरोहणं कुर्वन्, राजा रविवर्मया चित्रितम्।राजा रवि वर्मा
  1. ↑ Chandragupta Maurya and His Times. 2016-01-01. आह्रियत 13 October 2023. 
  2. ↑ Peacock in Indian art, thought and literature. pp. 11, 26, 139. 
  3. ↑ The book of the sword. p. 155. 
  4. ↑ Cultivated plants and domesticated animals in their migration from Asia to Europe: historico-linguistic studies Volume 7 of Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science. Series I, Amsterdam classics in linguistics,1800-1925. p. 263. 
  5. ↑ ५.० ५.१ ५.२ Popular handbook of Indian birds. pp. 401–410.  उद्धरणे दोषः : <ref> अमान्य टैग है; "whistler" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है
  6. ↑ The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Birds. pp. 681–70. 
  7. ↑ The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Birds. Volume 5. pp. 282–284. 
  8. ↑ ८.० ८.१ Handbook of the birds of India and Pakistan. pp. 123–126.  उद्धरणे दोषः : <ref> अमान्य टैग है; "hbk" नाम कई बार विभिन्न सामग्रियों में परिभाषित हो चुका है
  9. ↑ The ecology and behaviour of the Indian Peafowl (Pavo cristatus) Linn. of Injar. pp. 1069–1079. doi:21 December 2017Check |doi= value (help). आह्रियत 2 August 2020. 
"https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=भारतीय_मयूरः&oldid=485619" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्