Income Inequality
जन्म	Carrado Gini
अन्यानि नामानि	Wealth Inequality, Economic Inequality, Global Inequality
Notable work	"Capital in the Twenty-first Century" by Thomas Piketty, "The Price of Ineqaulity" by Joseph Stiglitz
Honours	Riksbank Nobel Prize for Economics

आयविषमता

[सम्पादयतु]

प्रस्तावना

[सम्पादयतु]

आयविषमता समाजस्य अन्तः व्यक्तिषु वा गृहेषु वा धनस्य आयस्य च असमानवितरणं निर्दिशति । अमेरिकासहिताः अनेकेषु देशेषु एषा निरन्तरं वर्धमाना समस्या अस्ति । धनिनः अधिकं धनसञ्चयं कुर्वन्ति, निर्धनाः तु जीवनयापनार्थं संघर्षं कुर्वन्ति । आर्थिकवैषम्यस्य विस्तृतविविधता अस्ति, विशेषतः आयवितरणस्य उपयोगेन मापिता आयविषमता (जनानाम् कृते धनराशिः) तथा च धनवितरणस्य उपयोगेन मापिता धनविषमता (जनानाम् स्वामित्वस्य धनस्य राशिः) । देशानाम् अथवा राज्यानां मध्ये आर्थिकविषमतायाः अतिरिक्तं भिन्न-भिन्न-जनसमूहानां मध्ये आर्थिक-असमानतायाः महत्त्वपूर्णाः प्रकाराः सन्ति । राष्ट्राणां मध्ये आयविषमता १९७० तमे दशके चरमपर्यन्तं प्राप्तवती, यदा विश्वस्य आयस्य द्विविधरूपेण "समृद्ध" "दरिद्र" च देशेषु वितरितम् ।

Lorenz Curve: a measure for income inequality

आयविषमतायाः प्रमाण

[सम्पादयतु]

आयविषमतायाः अनेकाः मापाः सन्ति, यथा जीनि गुणांकः, लोरेन्ज् वक्रः च । जीनि गुणांकः समाजस्य अन्तः असमानतायाः प्रमाणं मापयति, यत्र ० मूल्यं सम्यक् समानतां सूचयति, १ मूल्यं च सम्यक् असमानतां सूचयति । लोरेन्ज् वक्रं जनसंख्यायाः सञ्चितप्रतिशतस्य विरुद्धं प्राप्तस्य कुल-आयस्य सञ्चित-प्रतिशतस्य लेखितुं शक्नोति। सामान्यतया आर्थिकवैषम्यं क्रान्तिः, लोकतान्त्रिकविच्छेदः, नागरिकसङ्घर्षः च समाविष्टाः राजनैतिकसामाजिकअस्थिरतायाः सह अनुसन्धानेन सम्बद्धाः सन्ति । शोधं सूचयति यत् अधिका असमानता आर्थिकवृद्धिं स्थूल-आर्थिकस्थिरतां च बाधते, भूमि-मानवपूञ्जी-विषमता च आयस्य असमानतायाः अपेक्षया अधिकं वृद्धिं न्यूनीकरोति । असमानता सम्पूर्णे विश्वे आर्थिकनीतिविमर्शस्य केन्द्रपदे अस्ति, यतः सर्वकारीयकरव्ययनीतयः आयवितरणे महत्त्वपूर्णप्रभावं जनयन्ति । उन्नत अर्थव्यवस्थासु करः, स्थानान्तरणं च आयविषमतायां एकतृतीयभागं न्यूनीकरोति, यत्र अधिकांशं सार्वजनिकसामाजिकव्ययस्य (यथा पेन्शनः, पारिवारिकलाभः च) माध्यमेन प्राप्यते ।

आयविषमतायाः संविपाकाः

[सम्पादयतु]

आयवैषम्यस्य समाजस्य कृते अनेके नकारात्मकाः परिणामाः सन्ति । एतेन सामाजिकाशान्तिः, राजनैतिक-अस्थिरता, आर्थिकवृद्धिः च न्यूनीभवति । व्यक्तिनां स्वास्थ्ये कल्याणे च नकारात्मकः प्रभावः भवति, यतः येषां आयः न्यूनः भवति तेषां स्वास्थ्यस्य परिणामः दुर्बलः भवति, आयुः च अल्पः भवति | १८२० तमे वर्षे विश्वस्य जनसङ्ख्यायाः उपरितन-अधः-२० प्रतिशतस्य आयस्य अनुपातः त्रयः एकस्याः च आसीत् । १९९१ तमे वर्षे षडशीतिः एकपर्यन्तं भवति स्म । आर्थिकसहकारविकाससङ्गठनेन (OECD) २०११ तमे वर्षे "Divided we Stand: Why Inequality Keeps Rising" इति शीर्षकेण कृते अध्ययने OECD देशेषु आर्थिकविषमतायाः अन्वेषणं कृत्वा अस्याः वर्धमानस्य असमानतायाः कारणानि व्याख्यातुं प्रयत्नः कृतः । गृहेषु संरचनायां परिवर्तनं महत्त्वपूर्णां भूमिकां कर्तुं शक्नोति। संभोगः समानपृष्ठभूमियुक्तानां जनानां विवाहस्य घटनां निर्दिशति, यथा वैद्याः परिचारिकायाः अपेक्षया अन्यवैद्यैः सह विवाहं कुर्वन्ति ।

आयवैषम्यस्य निवारणार्थं समाधानम्

[सम्पादयतु]

आय-असमानतायाः निवारणाय सर्वकाराः प्रगतिशीलकरः, यत् अधिक-आयस्य कर-दरं वर्धयति, तथा च स्थानान्तरण-कार्यक्रमाः, ये न्यून-आय-व्यक्तिभ्यः परिवारेभ्यः च आर्थिक-सहायताम् अयच्छन्ति, इत्यादीनि नीतयः कार्यान्वितुं शक्नुवन्ति | तदतिरिक्तं शिक्षायाः, कार्यप्रशिक्षणस्य च उपलब्धिः वर्धनेन व्यक्तिभ्यः आयसीढ्याः उपरि गन्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्यते ।

समग्रतया आयविषमता एकः जटिलः विषयः अस्ति यस्य निवारणाय बहुपक्षीयदृष्टिकोणस्य आवश्यकता वर्तते । सर्वेषां कृते पूर्णतां समृद्धं च जीवनं यापयितुं अवसरः भवतु इति सुनिश्चित्य सर्वकाराणां, व्यवसायानां, व्यक्तिनां च कृते मिलित्वा कार्यं कर्तुं महत्त्वपूर्णम् अस्ति।

सन्दर्भाः

[सम्पादयतु]