सदस्यः:2341207amanpreet/प्रयोगपृष्ठम्

रक्तप्रकारः तस्य लक्षणम् च।

रक्तं शरीरस्य जीवनरेखा अस्ति, अपशिष्टं निष्कासयन् महत्त्वपूर्णान् पोषकान्, प्राणवायुं, हर्मोन् इत्येतान् च कोशिकां प्रति वहति। रक्तसमरूपतायाः आविष्कारात् पूर्वं रक्तसञ्चारणानि अपायकरप्रक्रियाः आसन् परन्तु अत्यन्तमहत्वपूर्णाः आसन्। रक्तप्रकाराणां परिचयेन रक्तसञ्चारण-चिकित्सायां क्रान्तिः अभवत् तथा च सुरक्षित-अधिक-दक्ष-चिकित्सा-प्रक्रियानां मार्गः प्रशस्तः अभवत्। रक्तसञ्चारणस्य उपयोगम् अतिरिच्य, आनुवंशिकतायां, अङ्ग-प्रतिरोपणे, न्यायवैद्यकीय-अध्ययने, प्रसवपूर्व-परीक्षणे च रक्त-मुद्रणस्य अतीव महत्त्वपूर्णं पात्रम् अस्ति। 1901 तमे वर्षे कार्ल् लाण्ड्स्टैनर् इत्यनेन कृतस्य महतः आविष्कारेण एव अस्मान् विभिन्नानां रक्तप्रकाराणां परिचयः प्राप्तः।

यदा कतिपयेभ्यः व्यक्तेः रक्तस्य नमूनाः मिश्रिताः, तदा लाण्ड्स्टैनर् इत्यनेन ज्ञातम् यत् केचन सङ्कीर्णानि सन्ति, अन्ये तु न सन्ति इति। सः निष्कर्षं कृतवान् यत् एताः प्रतिक्रियाः रक्तरक्तकोशानां पृष्ठे स्थितैः विशिष्टैः रसायनैः, अधुना प्रतिजनैः उच्यमानाः, प्लाज्मा इत्यस्मिन् तत्सम्बद्धैः प्रतिपिंडैः च अभिक्रियन्ते इति। सः रक्तस्य ए, बी, सी इति त्रयाणां प्रकाराणां वर्गीकरणं कृतवान्। अनेन आविष्कारेण सुरक्षितरक्तसञ्चारणस्य मार्गः प्रशस्तः, अतः एव 1930 तमे वर्षे शरीरविज्ञानस्य वैद्यशास्त्रस्य च नोबेल्-पुरस्कारः लाण्ड्स्टैनर् इत्यस्मै प्रदत्ता। ए. बी. ओ. पद्धतिः एव सर्वाधिकतया प्रयुक्ता रक्त-समूह-पद्धतिः अस्ति। इदं रक्तरक्तकोशानां पृष्ठे विद्यमानानां प्रतिजनानाम् प्रकारस्य आधारेण भवति।

ए-प्रकारस्य रक्त-व्यक्तिषु एन्टी-बी-एण्टीबाडीस्, ए-एण्टीजेन्स् च भवन्ति, बी-प्रकारस्य रक्त-व्यक्तिषु एंटी-ए-एण्टीबाडीस्, बी-एण्टीजेन्स् च भवन्ति। ओ-प्रकारस्य जनेषु प्रतिजनानां अभावः भवति, उभयोः प्रतिपिंडयोः च अभावः भवति, यदा तु ए. बी. प्रकारस्य जनेषु प्रतिजनयोः अभावः भवति, परन्तु तेषां प्रतिपिंडयोः अभावः भवति, ते सर्वेभ्यः प्राप्ताः च भवन्ति। एतत् वर्गीकरणं प्रतिजन-प्रतिजैविक-विशिष्टतायाः महत्त्वपूर्णा प्रतिरक्षाविज्ञानसङ्कल्पम् अपि प्रकाशयति। समानप्रकारस्य प्रतिपिंडानि, प्रतिजनानि च एग्ग्लुटिनेशन् जनयन्ति यत् प्राणघातकं भवितुम् अर्हति। 1940 तमे वर्षे लेण्ड्स्टैनर् तथा अलेक्ज़ाण्डर् एस्. वीनर् इत्येताभ्यां आर. एच्. इति अन्यस्य प्रतिजनस्य आविष्कारेण रक्तस्य प्रकारस्य अधिकं विकासः अभवत्। रक्तरक्तकोशानां पृष्ठे आर. एच्. कारकं नामकं प्रोटीन् निर्धारयति यत् रक्तं आर. एच्.-धनात्मकं (प्रतिजनं वर्तते) वा आर. एच्.-ऋणात्मकं वा इति। आर्. एच्. कारकं महत्त्वपूर्णं भवति यतो हि तत् मातृ-भ्रूण-स्वास्थ्यं रक्तसञ्चारणम् च प्रभावयति।

हेमोलिटिक्-प्रतिक्रियाः तदा भवितुम् अर्हन्ति यदा आर्. एच्.-ऋणात्मकः व्यक्तिः आर्. एच्.-धनात्मकं रक्तं प्राप्नुयात् यतः ते आर्. एच्. प्रतिजनस्य विरुद्धं प्रतिपिंडान् जनयितुं शक्नुवन्ति। एरिथ्रोब्लास्टोसिस् फेटालिस् इति एकः गम्भीरः रोगः अस्ति यस्मिन् मातायाः रोगप्रतिरोधव्यवस्थया शिशोः रक्तरक्तकोशिकाः लक्षिताः भवन्ति। गर्भिणीमहिलायाः तस्याः भ्रूणस्य च मध्ये आर्. एच्. असङ्गत्या एतत् प्रेरयितुं शक्यते। अयं रोगः नवजातस्य हेमोलिटिक्-रोगः इति नाम्ना अपि च एरिथ्रोब्लास्टोसिस् फेटालिस् इति नाम्ना अपि ज्ञायते। यदा आर. एच्.-धनात्मकं भ्रुणम् आर. एच्.-ऋणात्मकया महिलया कल्प्यते तदा एतत् भवति। भ्रूणस्य रक्तकोशाः गर्भावस्थायां वा प्रसवे वा मातायाः परिसंचरणं प्रविशन्ति, परिणामतः सा आर्. एच्. प्रतिजनस्य विरुद्धं प्रतिपिंडानि निर्मातुं शक्नोति। एते प्रतिपिंडानि आर्. एच्.-धनात्मकस्य भ्रूणस्य रक्तरक्तकोशिकानां आक्रमणं कर्तुम् आरभन्ते, येन रक्ताल्पता, पाण्डुरोगः, अत्यधिकेषु सन्दर्भेषु भ्रूणस्य मृत्युः अपि भवेत्। एतेषु अधिकांशाः गर्भधारणेषु, एतेषां प्रतिपिंडानां निर्माणानन्तरं, यदा ते पूर्वमेव गर्भनालम् अतिक्रमितवन्तः, तदा भवन्ति। आर. एच्.-ऋणात्मकमातृभ्यः गर्भावस्थायाः समये पश्चात् च दत्तस्य रो (डी) इम्यून् ग्लोबुलिन् इति निवारक-औषधस्य आविष्कारेण अस्य रोगस्य प्रकोपः महता न्यूनीकृतः अस्ति।

इदं हस्तक्षेपम् एकं उदाहरणम् अस्ति यत् समकालीनवैद्यशास्त्रस्य रक्तप्रकाररक्षणक्षमतां प्रदर्शयति। ए. बी. ओ. तथा आर्. एच्. इत्येतयोः व्यवस्थाम् अतिरिच्य, केल्, डफी, किड्, लेविस् इत्यादयः 38 तः अधिकाः रक्त-समूह-प्रणालयः ज्ञाताः सन्ति। रक्तसञ्चारण-चिकित्सायां अयं दुर्लभः रक्तवर्गः, यः रक्तसञ्चालकानां कृते विशेषसमस्याः प्रददाति, तस्मिन् आर्. एच्.-नल्, यः "स्वर्णरक्तः" इति अपि ज्ञायते, तथा च बाम्बे-फीनोटैप् च अन्तर्भवति। ये जनाः ए तथा बी प्रतिजनानां अभिव्यक्तेः कृते आवश्यकस्य एच प्रतिजनस्य अभावं अनुभवन्ति ते बाम्बे-फीनोटैप् इतीदं प्रदर्शयन्ति, यत् भारते प्रथमवारं अभिज्ञातं। एतेषां जनानां कृते समान-असामान्य-फीनोटैप्-युक्तानां दातृणां आवश्यकता भवति यतः ते सामान्य-ए. बी. ओ-समूहात् रक्तं प्राप्तुं न शक्नुवन्ति। तथैव, केवलं अन्ये आर्. एच्.-नल् दातृणः एव आर्. एच्.-नल् जनानां कृते रक्तं दातुं शक्नुवन्ति, येषु किमपि आर्. एच्. प्रतिजनं नास्ति।

ए. बी. ओ. तथा आर्. एच्. रक्तसमूहव्यवस्थाः रक्तदानस्य अनुकूलतां निर्धारयन्ति। ओ प्रकारः सार्वत्रिकः दाता इति मन्यते यतः यः कस्यापि प्रकाराय दानं कर्तुं शक्नोतिः ए, बी, एबी, अथवा ओ। तथैव ए. बी. प्रकारः सार्वत्रिकग्राहकः इति मन्यते यतः ते कस्यापि समूहात् रक्तं ग्रहीतुं शक्नुवन्ति। ए प्रकारः ए अथवा एबी इत्येतयोः कृते दानं कर्तुं शक्नोति, बी प्रकारः बी अथवा एबी इत्येतयोः कृते दानं कर्तुं शक्नोति। 'ओ' प्रकारः केवलं 'ओ' इत्यस्मै एव दानं कर्तुं शक्नोति, परन्तु 'ओ' इत्यतः प्राप्तुं शक्नोति। आर्. एच्.-कारकस्य विषये आर्. एच्.-धनात्मकः व्यक्तिः अन्येभ्यः दातुं शक्नोति ये आर्. एच्.-धनात्मकं सन्ति, परन्तु आर्. एच्.-ऋणात्मकः व्यक्तिः आर्. एच्.-धनात्मकं तथा आर्. एच्.-ऋणात्मकं च ग्रहीतुं दातुं शक्नोति। समुचितसमायोजनं सुरक्षितं रक्तसञ्चारणम् सुनिश्चितं करोति, रोगप्रतिरोधकप्रतिक्रियां च निवारयति।

एतादृशानां दुर्लभानां रक्तप्रकाराणां प्रबन्धनम् वैश्विक-दातृ-समूहस्य आवश्यकताम् अधोरेखितम् अस्ति यत् विविधे विश्वव्यापी च अस्ति, तथा च रक्त-सञ्चये अन्ताराष्ट्रिय-सहकारस्य आवश्यकता अस्ति। अनेकेषु वैज्ञानिक-चिकित्सा-क्षेत्रेषु रक्तस्य प्रकारः अतीव महत्त्वपूर्णां भूमिकां निर्वहति। ए. बी. ओ. तथा आर्. एच्. अनुकूलता अङ्ग-प्रतिरोपण-प्रक्रियायां अतीव महत्त्वपूर्णं भवति, येन प्रतिरक्षात्मक-निराकरणं न भवेत्, यस्य परिणामेन ग्रहीतुः शरीरं दान-अङ्गं निराकरोति। यद्यपि अनुकूलता इदानीमपि आदर्शः नियमः अस्ति तथापि रक्तप्रकारस्य प्रतिबन्धान् अतिक्रम्य इम्यूनोसप्रेसिव् औषधानां प्रगत्या केचन प्रत्यारोपणानि शक्यानि अभवन्। फोरॆन्सिक्-विज्ञाने दुर्घटनासु अपराधेषु वा संलग्नाः जनाः ज्ञातुं रक्तप्रकारः उपयुज्यते। यदा अन्यप्रमाणानि न उपलभ्यन्ते तदा रक्तस्य प्रकारः शङ्कितानां पीडितानां वा अभिज्ञानार्थं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति, यद्यपि सः डी. एन्. ए.-प्रोफैलिङ्ग् इव यथार्थः नास्ति।

द्वितीयविश्वयुद्धकाले व्रणितेभ्यः सैनिकानां कृते सुरक्षितं दक्षं च रक्तसञ्चारणम् सुनिश्चितं कृत्वा, रक्त-मुद्रणम् अगणितान् जीवान् रक्षयितुं साहाय्यं कृतवान्। समुचितं रक्तं प्रदात्वा चिकित्सकाः ए. बी. ओ. तथा आर्. एच्. प्रणाल्याः ज्ञानं प्राप्य हेमोलिसिस् इत्यादीनां प्राणघातकप्रतिरक्षात्मकप्रतिक्रियां लक्षणीयरूपेण न्यूनीकर्तुं समर्थाः अभवन्। अमेरिकन्-रेड्-क्रास् इत्यादीनां संस्थानां नेतृत्वे बृहत्-परिमाण-रक्तदान-कार्यक्रमाणां माध्यमेन रक्तं सङ्गृहीतं वर्गीकरणं च कृतम्। प्लाज्मा इत्यस्य उपयोगः बहुधा भवति स्म, यतः एतत् यथार्थ-मेलनस्य आवश्यकतां निवारयति स्म, तथा च सहजतया अग्ररेखां प्रति परिवहनं करोति स्म। सङ्कटकाले, सार्वत्रिक-दातृ-रक्तवर्गः ओ-ऋणात्मकः अतीव सहायकः आसीत्, यतः तेन सर्वे रक्तवर्गस्य योद्धृभ्यः स्वप्राणान् रक्षयितुं अवसरः प्राप्तः। आर्. एच्. कारकं अवगन्तुं असङ्गत्याः जटिलतां निवार्य रक्तसञ्चारण-सुरक्षायां अधिकं वृद्धिः अभवत्। एते विकासाः आधुनिक-रक्त-बैङ्किङ्ग्-प्रणाल्याः आधारं कल्पयन्ति स्म, तथा च जीवितावस्थां वर्धयितुं साहाय्यं कुर्वन्ति स्म। युद्धकाले रक्त-मुद्रणस्य सफलतया चिकित्सा-समस्यानां निराकरणे समूहकार्यस्य, शोधस्य च महत्त्वं स्थापितम्, येन अन्ततः युद्ध-औषधं परिवर्त्य कोटिशः जीवनानि रक्षितानि।

संक्षेपेण, आधुनिकवैद्यशास्त्रस्य कृते रक्तस्य प्रकारः महत्त्वपूर्णः अस्ति यतः सः आर्. एच्. असङ्गतिम् नियन्त्रयति, सुरक्षितं रक्तसञ्चारणम् अनुमन्यते, आनुवंशिकतायाः रोगसंवेदनशीलतायाः च विषये अन्तर्दृष्टिं च प्रददाति। ए. बी. ओ. तथा आर्. एच्. प्रणाल्याः आविष्कारे बहवः जीवनानि रक्षितानि, यत् चिकित्सा-इतिहासे ऐतिहासिकं चिह्नम् अस्ति। रक्त-मुद्रणे प्रौद्योगिकीय-प्रगतिः न्यायवैद्यकीय-विज्ञाने वैयक्तिक-चिकित्सासु च तस्य यथार्थतां तथा उपयोजनानि निरन्तरं वर्धयिष्यति। प्रतिरक्षाविज्ञानम्, आनुवंशिकी, चिकित्साविधानम् इत्येतान् संयोजयित्वा संशोधनेन मानवस्य स्वास्थ्यस्य कल्याणस्य च कथं विकासः भवेत् इत्यस्य प्रमुखं उदाहरणं रक्तस्य प्रकारः अस्ति। चिकित्सा-समस्याः समापयितुं, जीवनं वर्धयितुं च तस्य संभाव्यता अद्यापि सृजनात्मकतया सहयोगेन च सीमाहीनम् अस्ति।