सदस्यः:2341266sneha/प्रयोगपृष्ठम्

शिवाजिमहाराजः – स्वराज्यस्य प्रतीकः तथा भारतस्य गौरवः

शिवाजिमहाराजः, भारतीयइतिहासे महानतमः पूजनीयश्च वीरः आसीत्। सः पश्चिमभारते मराठासाम्राज्यस्य संस्थापकः अभवत्। तस्य नाम साहसं, रणनीतिकप्रज्ञा, स्वातन्त्र्यस्य च दृढसङ्कल्पस्य प्रतीकम्। सः माघमासस्य एकोनविंशतितमे दिनाङ्के १६३० तमे वर्षे शिवनेरिगिरेः दुर्गे पुण्यनगरस्य समीपे जातः। शिवाजिमहाराजः द्रष्टा नेता आसीत्, यस्य नेतृत्वेन सप्तदशशताब्द्यां भारतीयराजकीयपरिस्थितिः परिवर्तिता।

सः स्वजनानां कृते स्वराज्यस्य स्थापना-निश्चयेऽविरतम् अर्पितः आसीत्। शक्तिशालीमुगलसाम्राज्यस्य, बीजापुरसुल्तानतेः, अन्येषां च प्रादेशिकशक्तीनां भीषणविरोधं सह्य, शिवाजिमहाराजस्य असाधारणं नेतृत्वम्, सैन्यकौशलम्, राजनयनीतिः च तं सक्षमं चकार यः मराठासाम्राज्यस्य आधारशीलां स्थापितवान्। एतत्साम्राज्यं भारतस्य विदेशीयवर्चस्वेण सह सङ्घर्षे प्रमुखं भूमिकां वहति स्म।

प्रारम्भिकजीवनम्

शिवाजिमहाराज:

शिवाजिमहाराजः माघमासस्य एकोनविंशतितमे दिनाङ्के १६३० तमे वर्षे शिवनेरिदुर्गे जन्म प्राप्तवान्, यः जुनरनगरस्य समीपे वर्तमानमहाराष्ट्रे स्थितः। तस्य पिता शाहाजिभोसले नामकः बीजापुरसुल्तानतेः अधीने प्रमुखः मराठासेनापतिः आसीत्। तस्य माता जिजाबाई धार्मिकप्रवृत्तिः प्रभावशाली च स्त्री आसीत्, या तस्मै भक्तेः न्यायस्य साहसस्य च मूल्यानि आरोपितवती। बाल्यकालात् एव शिवाजिमहाराजः नेतृत्वगुणान् प्रदर्शितवान्, क्षेत्रस्य राजनैतिक-सैन्यविषये गभीरं चासक्तिं प्रदर्शितवान्। मातुः शिक्षायाः भूमिकायाः महत्त्वपूर्णं योगदानम् आसीत्, या तं हिन्दुसंस्कृतेः महत्त्वं स्वराज्यस्य च आवश्यकतां शिक्षितवती। तस्य प्रारम्भिकशिक्षायां युद्धकला, अश्वारोहणं, धार्मिक-ऐतिहासिकग्रन्थानां च अध्ययनम् सम्मिलितम्। मातुः मार्गदर्शनस्य दादोजीकोंडदेवस्य योग्यशिक्षकस्य च संरक्षणे शिवाजिमहाराजः प्रशासनस्य, युद्धस्य, राज्यकौशलस्य च रहस्यानि अवगतवान्। रामायण-महाभारतानां महावीराणां कथानां मातुः शिक्षायाश्च प्रभावः तस्मिन् गूढं देशभक्तेः भावं स्वजनानां स्वराज्यस्य स्थापनेऽपि इच्छा आरोपितवान्। सह्याद्रिपर्वतानां दुर्गमपरिस्थितयः अपि तस्य सैन्ययोजनासु महत्त्वपूर्णं योगदानम् अकरोत्, यस्मिन् तेन युद्धे भौगोलिकस्थितेः महत्त्वं शिक्षितम्। एषः प्रारम्भिकानुभवः तस्य छापामारयुद्धनीत्याः आधारं निर्मितवान्, या पश्चात् तस्य सैन्यअभियानानां वैशिष्ट्यं जातम्। किशोरावस्थायाम् शिवाजिमहाराजः तनाजीमालुसरे, येसाजीकांक, बाजीपासल्कर इत्येवं स्वनिष्ठानां सहचारिणां समूहं निर्मितवान्, ये पश्चात् तस्य विश्वस्तसेनानायकाः अभवन्। तेषां साहाय्येन सः स्वराज्यस्य दृष्टिं प्रतिष्ठायाः आधारं स्थापयितुम् आरब्धवान्। तस्य प्रथमं प्रमुखं सैन्यसाधनं १६४६ तमे वर्षे तोरणदुर्गस्य विजयः आसीत्, यः स्वाधीनराज्यस्य स्थापने पथस्य आरम्भः जातः। ततः अनन्तरं राजगददुर्गस्य सहितानां अन्येषां दुर्गाणां विजयः सम्पन्नः, यः तस्य राजधानी अभवत्।

शिवाजिमहाराजस्य प्रारम्भिकजीवनं केवलं सैन्यविजयैः परिभाषितं न आसीत्, अपितु न्यायपूर्णस्य समत्वयुक्तस्य च समाजस्य निर्माणाय प्रयत्नैः अपि चिन्हितम्। सः सामान्यजनानां अधिकाररक्षणाय तत्परः आसीत्, येषां धर्मजातिभेदाः असङ्गृह्य। तस्य स्वराज्यस्य दृष्टिः केवलं राजनैतिकस्वतन्त्रतायाः विषये न आसीत्, अपितु सर्वेषां न्यायस्य समत्वस्य समृद्धेः च सुनिश्चितकरणाय। स्त्रीषु गम्भीरः सम्मानः तस्य विजयप्राप्तप्रदेशेषु स्त्रीशोषणविरुद्धनीतयः च तं तस्य समयस्य अन्यशासकाणां मध्ये विशिष्टं चकार। सः स्वसैनिकानां स्त्रीषु गरिमायुक्तं व्यवहारं सम्पादनाय सुरक्षा सुनिश्चितकरणाय च कठोराः आदेशान् प्रदत्तवान्। एषः प्रगतिशीलः दृष्टिकोनः तस्य अग्रदर्शीलं नेतृत्वं प्रकाशयति। शिवाजिमहाराजस्य प्रारम्भिकवर्षाणि तस्य भविष्यसिद्धेः आधारं स्थापयामास। तस्य स्वराज्यस्य, न्यायस्य, धार्मिकसामरस्यस्य च आदर्शेषु दृढः समर्पणं तस्य शासनस्य मार्गनिर्देशकसिद्धान्ताः अभवन्। यावत् सः युवावस्थां प्राप्तवान्, शिवाजिमहाराजः जनकल्याणस्य स्वदेशस्य च रक्षणाय प्रतिष्टितनेता रूपेण स्वतन्त्रं परिचयम् आरब्धवान्। तस्य अद्भुतः गुणः आसीत्, यस्मिन् सः स्वानुगामिनः मध्ये निष्ठां एकतां च प्रेरयितुं सक्षमः। जातिधर्मविभाजनानि व्याप्तेषु अपि सः मराठानां मध्ये सामूहिकपरिचयं प्रतिष्ठापयामास, यः स्वराज्यस्य पताकायाम् एकीकृतः। तस्य प्रारम्भिकवर्षाणां नेतृत्वं तस्मै सैनिकानां सामान्यजनानां च विश्वासं सम्मानं च अर्जयितवान्। तस्य सूक्ष्मयोजना, प्रारम्भिकसैन्यविजयाः, निकटसहचराणां साहाय्यं च शक्तिशालीप्रादेशिकसुल्तानतानां भीषणविरोधान् पारयितवान्। शिवाजिमहाराजस्य प्रारम्भिकजीवनं प्रदर्शयति यथा दृढनैतिकमूल्याः, रणनीतिकचिन्तनं, स्वसिद्धान्तेषु समर्पणं च कञ्चित् व्यक्तिं इतिहासे दैवीप्रतिमायाम् परिवर्तयितुं शक्नुवन्ति।

शिवाजिनः शक्तेः वृद्धिः

षोडशवयस्केण शिवाजिना १६४६ तमे वर्षे तोरणदुर्गस्य विजयः स्वातन्त्र्यस्य अभ्युदयस्य च प्रारम्भः अभवत्, येन मराठासाम्राज्यस्य स्थापना आरब्धा। एषः रणनीतिकः क्रियाशीलता तस्य सैन्यकौशलं स्वराज्यस्थापनाय तस्य महत्त्वाकाङ्क्षां च प्रदर्शयति स्म। अनन्तरवर्षेषु सः पुरन्दर, राजगढ, सिंहगढ इत्यादीनि प्रमुखानि दुर्गाणि विजित्य, प्रदेशे स्वस्य प्रभुत्वं संस्थापितवान्। शिवाजिनः शक्तेः वृद्धिः सुसंयोजितानां साहसानां च सैन्यअभियानानां विशेषेण अभवत्। प्रदेशस्य भौगोलिकज्ञानस्य गहनबोधेन सः गुरिल्लायुद्धस्य तन्त्राणि उपयुज्य, स्वल्पबलैः अपि महतीनां सुसज्जितानां सेनानां विरुद्धे महत् क्षतिं दातुं शक्नोत्। दुर्गाणां सुदृढीकरणं रक्षणं च तस्य सैन्यनीतेः प्रमुखं स्तम्भं अभवताम्, यत्र रणनीतिकरूपेण स्थितानि दुर्गाणि रक्षणात्मकानि संरचनानि तथा लॉजिस्टिक केन्द्राणि च अभवन्। तस्य शक्तेः वृद्धेः प्रमुखः अङ्गः तस्य कूटनीतिकं कौशलम् आसीत्। शिवाजिना स्थानीयानां प्रमुखानां सह मैत्रीं स्थापितवान्, अनावश्यकानां संघर्षाणां परिहारं च यः तस्य स्थितिं दुर्बलयेत्, कुशलतया कृतवान्। बीजापुर सुल्तानतेन सह तस्य चर्चाः प्रायः स्वायत्ततायाः बदले निष्ठायाः प्रतिज्ञाभिः युक्ताः आसन्, येन सः रक्तपातं विना शक्तिं संघटितुं शक्नोत्। शिवाजिनः वर्धमानं प्रभावं बीजापुरस्य आदिलशाही सुल्तानतेन सशङ्कं दृष्टम्। प्रतिक्रियायां सुल्तानः स्वस्य सेनापतिं अफ़ज़ल ख़ानं तं दमनं प्रति प्रेषितवान्। १६५९ तमे वर्षे प्रसिद्धायां सङ्ग्रामे शिवाजिना अफ़ज़ल ख़ानं धूर्त्या रणनीत्या व्यक्तिगतया च वीर्येण पराजितवान्। एषः विजयः तस्य कीर्तिं महतीं कृत्वा, प्रदेशे तस्य शक्तिं सुदृढं कृतवान्। अतिरिक्तं, तस्य प्रशासनिकसुधाराः तस्य शासनस्य सुदृढीकरणे महत्वपूर्णं भूमिकां निर्वहतः। सः शत्रुसैन्यचेष्टानां विषये सूचनासंग्रहाय गुप्तचरजालं स्थापितवान्, तथा विविधप्रशासनविषयकानां कार्याणां व्यवस्थापनाय मन्त्रिणां परिषदं (अष्टप्रधानं) निर्मितवान्। एते सुधाराः अधिकव्यवस्थितस्य कुशलस्य च प्रशासनस्य आधारं स्थापयन्तः, बाह्यसंकटानां विरुद्धे तस्य नवोदितं राज्यं अधिकं सुदृढं कृतवन्तः। कुंडाणा (सिंहगढ) पुरन्दर इत्यादीनां दुर्गाणां विजयः तस्य रणनीतिकदीप्तिं पुनः दर्शयति स्म। स्वस्य अनुयायिनां प्रति तस्य निष्ठां प्रेरयितुं तथा तेषु अनुशासनं धारयितुं तस्य क्षमता तम् एकं भयानकं नेतारं कृतवती, यस्य शक्तिः निरन्तरं वर्धमानं आसीत्। तस्य शक्तेः वृद्धिः केवलं सैन्यविजयैः न, अपितु तस्य दूरदर्शी नेतृत्त्वेन नवोन्मेषी शासननीतेः च फलितम् आसीत्।

मुगलैः सह संघर्षः

मुगलसाम्राज्यं, औरंगजेब सम्राटः अधीनं, शिवाजिनः वर्धमानां शक्तिं प्रत्यक्षं संकटरूपेण दृष्टवान्। एषः द्वयोः शक्त्योः मध्ये संघर्षाणां शृङ्खलां जनयत्। १६६४ तमे वर्षे सूरतनगरस्य लूटः, यत्र शिवाजिना समृद्धं मुगलनगरं आक्रम्य, साम्राज्यस्य आर्थिकहितेषु प्रहारं कृतवान्, उल्लेखनीयः प्रसङ्गः आसीत्। एषः साहसिकः आक्रमणः केवलं मुगलकोषं दुर्बलं न कृतवान्, अपितु शिवाजिनः रणनीतिकदीप्तिं साहसं च प्रदर्शितवान्।शिवाजिनः मुगलैः सह संघर्षः तस्य शासनकाले निरन्तरं वर्धितः, उभयपक्षयोः मध्ये अनेके सङ्ग्रामाः युद्धानि च अभवन्। अत्यन्तं महतीनां सुसज्जितानां शत्रुसैन्यानां विरुद्धे अपि, शिवाजिनः रणनीतिकदीप्तिः तथा तस्य अनुयायिनां निष्ठा तं स्वातन्त्र्यं धारयितुं तथा तस्य राज्यं विस्तारितुं सक्षमं कृतवती। मुगलसाम्राज्यस्य विरुद्धे तस्य सफलप्रतिरोधः एकस्य विद्रोहस्य प्रतीकः अभवत्, यः स्वराज्याय अनेकेषां प्रेरणां दत्तवान्। मुगलैः सह दीर्घकालिकः संघर्षः शिवाजिनः विरासतस्य आकारणे महत्वपूर्णं भूमिकां निर्वहतः।

शिवाजिमहाराजस्य राज्याभिषेकः तथा मराठासाम्राज्यस्य स्थापना

६ जून १६७४ तमे दिने रायगढदुर्गे शिवाजिमहाराजः औपचारिकरूपेण छत्रपतिरूपेण अभिषिक्तः, येन मराठासाम्राज्यस्य औपचारिकं स्थापनं सम्पन्नम्। एषः राज्याभिषेकः भव्यः तथा यथायोग्यम् आयोजितः आसीत्, यः शताब्द्याः परकीयशासनस्य अनन्तरं हिन्दुस्वशासनस्य पुनरुत्थानस्य प्रतीकः अभवत्। अस्मिन् भव्ये उत्सवे सहस्रशः मान्यपुरुषाः, धार्मिकनेतारः, सामन्ताः तथा विदेशीयप्रतिनिधयः उपस्थिताः, ये शिवाजिमहाराजस्य प्रभुत्वस्य व्यापकं स्वीकारं दर्शयन्ति।राज्याभिषेकसंस्कारः सुप्रसिद्धेन पण्डितेन गागाभट्टेन सम्पादितः, यस्मिन् सः शिवाजिमहाराजं मराठाराज्यस्य न्याय्यः अधिपः इति घोषितवान्। अयं संस्कारः प्राचीनहिन्दुपरम्परानुसारं सम्पन्नः, यस्मिन् शिवाजिमहाराजस्य धर्मस्य रक्षकः तथा जनकल्याणस्य संरक्षकः इति भूमिका उल्लिखिता।

राज्याभिषेकस्य अनन्तरं, शिवाजिमहाराजः अनेकानि महत्वपूर्णानि प्रशासनिकसुधाराणि प्रवर्तितवान्। सः अष्टप्रधानमण्डलं संस्थापितवान्, यत् अष्टानां मन्त्रिणां परिषद् आसीत्, ये वित्त, सैन्य, विदेशनीति, न्यायव्यवस्था इत्यादीनां विविधानां शासनविषयानां उत्तरदायित्वं वहन्तः। एषा शासनप्रणाली प्रभावी प्रशासनं तथा उत्तरदायित्वं सुनिश्चितवती।शिवाजिमहाराजः उचितं करप्रणालीं प्रवर्तितवान्, या कृषकाणां सामान्यजनानां च हितं प्राथमिकतया विचारयति। तस्य नीतयः धार्मिकसहिष्णुता, सामाजिकसामरस्यं, आर्थिकविकासं च प्रोत्साहितवन्तः। आत्मनिर्भरस्य न्याययुक्तस्य च समाजस्य तस्य दृष्टिः मराठासाम्राज्यस्य प्रशासनस्य आधारस्तम्भः अभवत्।शिवाजिमहाराजस्य राज्याभिषेकः भारतीयइतिहासे नवयुगस्य प्रारम्भं सूचितवान्। अयं केवलं मराठासाम्राज्यस्य सुदृढतां स्थापितवान् न, अपितु स्वशासनाय विदेशीयशासनस्य प्रतिरोधाय च भावीपीढीनां प्रेरणास्रोतः अभवत्।

शिवाजिमहाराजस्य विरासत् तथा निधनम्

शिवाजिमहाराजः ३ अप्रैल १६८० तमे दिने रायगढदुर्गे दिवंगतः, किन्तु सः एकं शक्तिशालीं तथा सुसंरक्षितां मराठासाम्राज्यं उत्तराधिकाररूपेण त्यक्तवान्। तस्य निधनं यद्यपि एकस्य युगस्य अन्तं सूचितम्, तथापि तस्य विरासत् निरन्तरं विकसितमासीत्, यस्य प्रभावः तस्य वंशजेषु तथा मराठासंघायाम् अपि दृश्यते, ये भारतीयइतिहासस्य स्वरूपनिर्माणे प्रमुखं योगदानं दत्तवन्तः। शिवाजिमहाराजस्य विरासत् केवलं तस्य सैन्यविजयेषु न स्थितम्, अपितु तस्य दूरदर्शिनः नेतृत्वे, प्रशासनिकसुधारेषु, न्यायनिष्ठायां च अपि प्रतिष्ठिता। धार्मिकसहिष्णुतेः तथा सामाजिकसमानतेः तस्य आग्रहः भावीशासकानां कृते एकं उच्चं नैतिकमानदण्डं स्थापितवान्। यः स्वराज्यस्य सन्देशः तेन प्रचारितः, सः भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य प्रेरणास्रोतः अभवत्।

भारतस्य विविधेषु स्थलेषु तस्य योगदानस्य स्मरणार्थं बहवः स्मारकाः, प्रतिमाः, सांस्कृतिकपरम्पराः च विद्यमानाः। तस्य जीवनं अद्यापि कोटिशः जनानां प्रेरणास्रोतं, यः साहसस्य, ऐक्यस्य, स्वराज्यस्य च आदर्शानां प्रतीकः अस्ति। तस्य प्रशासनव्यवस्था, सैन्यनीतिः, सर्वसमुदायेषु समानसम्मानः च एकं शाश्वतं उदाहरणं निर्मितवन्तः, यः नैतिकशासनस्य तथा राष्ट्रभक्तेः प्रतीकः भवति।शिवाजिमहाराजस्य विरासत् अत्याचारस्य विरुद्धे संघर्षरतानां तथा स्वातन्त्र्याय प्रयत्नशीलानां कृते आशायाः दीपः इव स्थिरः अस्ति, यः तम् भारतीयइतिहासस्य सर्वाधिक पूजनीय व्यक्तित्वं कृत्वा स्थितवान्।

उपसंहारः

शिवाजिमहाराजः भारतस्य इतिहासे एकः सर्वाधिक महनीयः तथा पूजनीयः व्यक्तिः अस्ति। तस्य अद्भुतं नेतृत्त्वं, सैन्यकौशलं, स्वराज्याय दृढसंकल्पः च तम् एकं अद्वितीयं नायकं कृतवन्तः। तेन स्थापितं मराठासाम्राज्यं मुगलसाम्राज्यस्य प्रतिरोधे महत्वपूर्णं भूमिकां निर्वहत्, तथा भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य आधारशिलां स्थापितवान्।शिवाजिमहाराजस्य विरासत् साहसस्य, ऐक्यस्य, स्वातन्त्र्याय दृढसंकल्पस्य च प्रतीकार्थं चिरकालं यावत् जीविष्यति।

---