प्रतिवेदनस्य उद्देश्यानि शोधकर्त्ता स्वानुसन्धानस्य प्रस्तुतीकरणकर्तुम् अनिवार्यं मन्यते। अस्य प्रमुखप्रयोजनम् इदमस्ति यत् प्रतिवेदनस्य प्रस्तुतिकरणे स्वयं शोधकर्तुः जिज्ञासायाः सन्तुष्टिः भवति यावत् पर्यन्तम् अनुसन्धानप्रतिवेदनं प्रकाशितः न भवति तदा पर्यन्तं तस्य शोधविषये अन्य वैज्ञानिकाः न जानन्ति अनुसन्धानस्य एकः सामान्य उद्देश्यम् अस्ति यत् वैज्ञानिकभण्डारस्य निरन्तरवृद्धिः। अतः अनुसन्धानस्य परिणामं निष्कर्ष प्रतिवेदनरूपेण शोधपत्रिकायां प्रकाशेन प्रचलित ज्ञानभण्डारे अपेक्षित वृद्धिः संभवति। इतोपि एकम् उद्देश्यम् अस्ति यत् अस्मिनक्षेत्रे अन्य शोधकर्तारः सन्ति ते अपि अनुसन्धानस्य प्रतिवेदनं पश्येयुः तस्य विषये ज्ञातुं शक्नुयातः। तस्मिन् विषये टिप्पणी आलोचना इत्यादि कर्तुं शक्नुयातः। अस्मिन् प्रकारेण अनुसन्धानस्य प्रतिवेदनस्य प्रस्तुतीकरणेन नवीन अनुसन्धानकर्तॄन् प्रवल प्रेरणा मिलति। व्यवहारिक समस्यानां समाधानाय सौलभ्यं भवति। अनेन प्रकारेण अनुसन्धान-प्रतिवेदनस्य प्रस्तुतीकरणेन वैज्ञानिक जगत् प्रति सैद्धान्तिक-व्यवहारिक संप्रेक्षणानां महत्त्वपूर्ण योगदानस्य विशिष्टभूमिका संपन्ना भवति। तेनैव सह नवीन अनुसन्धानस्य रचनात्मक पृष्ठभूमि अपि प्रशस्ता भवति।[सम्पादयतु]

प्रतिवेदन लेखन (The Report Writing)[सम्पादयतु]

स्पष्ट सफल प्रतिवेदनलेखकस्य कार्यम् -

प्रायः प्रथमप्रयासेन एव संपन्नः न भवति। प्रतिवेदनस्य प्रथम प्रारूपे (First Draft) प्रायः अनेक संशोधनं परिवर्तनं च आवश्यकं भवति। प्रतिवेदन प्रस्तुतीकरणस्य स्वरूपे सूचनानां समावेशः स्यात्। प्रतिवेदनस्य स्वरूपं यथा सम्भवं संघनित (Condensed) भवितव्यम्।

आरम्भिक-शोधकर्तुः कृते अत्र आवश्यकं भवति। यत् अस्मिन् सम्बन्धे सुप्रसिद्ध –शोधपत्रिकाः यथा Journal of Abnormal and Social Psychology इत्यादीनां ध्यानपूर्वकं सम्यक् अध्ययनं करणीयम्। तस्मिन् निहित तथ्यात्मकसामग्री, परिणाम, तालिकानां, रूपरेखाणां, प्रस्तुतीकरणस्य शैलीनां निरीक्षणः करणीयः। निरीक्षणस्य पश्चात् एव स्व अनुसन्धानप्रतिवेदनलेखनकार्यस्य प्रारम्भं कुर्युः।

प्रतिवेदनलेखने द्वयोः विध्योः माध्यमेन आवश्यक संशोधनं कर्तुं शक्यते।१) स्वलेखने अध्ययनस्य पुनरावृत्तिः स्वयं द्वि-त्रि सप्ताह-पश्चात् करणीया। तेन किञ्चित्

समय व्यतीत कारणात् वस्तुपरता तथा निष्पक्षतायाः अपूर्व-अवसरः भवति कारणं किञ्चित् समय व्यतितेन प्रतिवेदनं लेखकस्य अभिवृत्तौ अस्मिन् सम्बन्धे पर्याप्त-तटस्थता आगच्छति।

२) लिखितप्रतिवेदनं तस्मिन् क्षेत्रे यः अनुभवी व्यक्ति विशेषणः च भवति तां दर्शनेन यथा- सम्भवम् आवश्यकं, संशोधनं, परिवर्तनं च यथा समये कर्तुं शक्ते। अस्मिन् सम्बन्धे शोधकर्त्तुः कृते अस्य अयम् अपेक्षितः अस्ति यत् सः अनुभवी व्यक्तीनां विशेषज्ञानां द्वारा या आलोचना क्रियते तं सहर्सं स्वीकरणीयम् न तु निन्दनीयम्। तस्मिन् सन्दर्भे प्रतिवेदन लेखने आवश्यकसंशोधनं परिवर्तनं च संपादनीयम्।

३) अनुसन्धानस्य कार्यस्य समाप्तेः अनन्तरम् अनुसन्धानकर्ता-स्वकार्यस्य परिणामान् लिखति, अनुसन्धानकर्तुः अयम् अन्तिमकार्यम् अस्ति। परन्तु अस्य महत्त्वम् अधिकमस्ति। वस्तुनः अनुसन्धानप्रतिवेदनम् एव अनुसन्धान कर्ता द्वारा कार्यस्य मूल्याङ्कने आधारः भवति। अनेन एव ज्ञानभण्डारे वृद्धि भवति। सैद्धान्तिक पक्षः सबलः भवति। व्यवहारिक क्षेत्रेऽपि आयोगे भवति। यद्यपि प्रत्येकस्मिन् अनुसन्धान-प्रतिवेदने विभिन्नता दृश्यते।

प्रतिवेदनस्य प्रकाराः -–[सम्पादयतु]

अनुसन्धानप्रबन्धः।

अनुसन्धान लघुप्रबन्धः।

अनुसन्धान प्रकार्यम्।

अनुसन्धान पत्रकम्।

अनुसन्धान टिप्पणी।

भारतवर्षस्य अधिकांश विश्वविद्यालय तथा अन्यशिक्षा समस्या डी.एस.सी/डी.लिट् (D.Sc /D.lit) तथा पीएच.डी/ डी. फिल (Ph.D, D.Phil) उपाधि हेतु प्रस्तुत अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य प्रायः अनुसन्धानस्य प्रबन्धनाम्ना एमफिल तथा स्नाकोत्तर उपाधि Master Digree प्रस्तुत अनुसन्धानप्रतिवेदन प्रायः लघु अनुसन्धान Dissertation इति नाम्ना ज्ञायते। (M.Phil) स्नातकोत्तर अनुसन्धान प्रतिवेदनं Project Report अपि कथ्यते।

अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य अङ्गानि -[सम्पादयतु]

प्रारम्भिक भागः (Priliminary Part)

मुख्य भागः (Main Part)

पूरक भागः (Supplementary Part)

प्रारम्भिकभागः -–[सम्पादयतु]

अनुसन्धानस्य प्रतिवेदनस्य प्रारम्भिक भागे (अंगे) शीर्षकः घोषणापत्रं, प्रमाणपत्रम् आमुख-विषयसूची, सारणीसूची तथा चित्रसूची सम्मिलिताः भवन्ति -

१) शीर्षकपृष्ठम् २) प्रमाणपत्रम्

३) घोषणापत्रम् ४) आमुखः

५) सारणीसूची ६) चित्रसूची

मुख्यभागः (Main Part) - –[सम्पादयतु]

अनुसन्धानस्य प्रबन्धनस्य मुख्यभागे अनुसन्धानस्य कार्य संबन्धितविषयवस्तु Main Part इत्यस्य प्रस्तुती क्रियते। अयम् अनेक अध्यायेन विभक्तं भवति। सामान्यतः प्रस्तावना सम्बन्धितसाहित्यस्य सर्वेक्षणम्, अनुसन्धान अभिकल्प प्रदत्तानां संकलनं विश्लेषणं तथा निष्कर्षः एवं प्रकारेण 5 अध्याये अयं विभक्तं भवति।

अध्याय- 1 प्रस्तावना

1. पृष्ठभूमिः 2. अनुसन्धानसमस्या

3. अनुसन्धानसमस्या 4. अनुसन्धानस्य परिकल्पना

5. प्रविधि पदानां परिभाषा 6. अध्ययनस्य सार्थकता

7. अनुसन्धान कार्यस्य सीमाङ्कनम्

अध्याय-2 (सम्बन्धित साहित्यस्य सर्वेक्षणम्) -–[सम्पादयतु]

1. सैद्धातिकविवेचनम् 2. सर्वेक्षणस्य सारः

3. अनुभाषिकसाक्ष्यम् 4. प्रस्तुतमनुसन्धानम्

अध्याय- 3 (अनुसन्धान अभिकल्प) -[सम्पादयतु]

1. अनुसन्धानविधिः 2. जनसंख्या तथा प्रतिदर्शः

3. प्रदत्तसंकलनस्य उपकरणम् 4. प्रदत्त संकलनस्य योजना

5. प्रदत्त विश्लेषणस्य प्रविधयः।

अध्याय-4 (प्रदत्तानां संकलनं –विश्लेषणं निर्वचनं च)

1. प्रदत्तानां संकलनम् 2. प्रदत्तअंशानां विश्लेषमं निर्वचनं च

3. अनुसन्धान परिकल्पना परीक्षणम्

अध्याय-5 निष्कर्ष[सम्पादयतु]

1. अनुसन्धानस्य निष्कर्षः 2. परिणामानां निहितार्थः

3. भावी- अध्ययनार्थं परामर्शः।

पूरककभागः (Supplementary Part) -

अयम् अनुसन्धान-प्रतिवेदनस्य अन्तिम भागः वर्तते। अत्र अनुसन्धान प्रबन्धनस्य मुख्य भागान् पठित आवश्यकं तथ्यानां समावेशः भवति यथा सूचना प्रदत्त-प्रपत्राणि सम्मिलिताः भवन्ति। अत संदर्भितग्रन्थानांसूची तथा परिशिष्टः लिखते यथा –

1. ग्रन्थसूची

2. परिशिष्ट

3. अनुक्रमणिका

भाषाशैली (Language) –[सम्पादयतु]

अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य लेखने सृजनशीलता, स्पष्टता, वस्तुनिष्ठता, संक्षिप्तता इत्यादयाः अंशाः भवन्ति। सरलं, स्पष्टशब्दवल्यः प्रयोगः अनुसन्धानकर्तद्वारा करणीयः। सारगर्भितवाक्यानां प्रयोगः करणीयः नीरसः वाकचातुर्य भाषाशैल्याः प्रयोगः न कर्तव्यः। अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य प्रस्तुव्याम् आत्मनिष्ठता दूरीकरणार्थं अहं, वयम् अस्माकम् इत्यादि सर्वनाम शब्दानां प्रयोगः न क्रियते।

संगठनं तथा प्रस्तुती-[सम्पादयतु]

अनुसन्धानप्रतिवेदनस्य विभिन्न अध्यायः खण्ड अखण्डेषु सम्मिलित सामग्रीं तार्किकदृष्ट्वा सुसम्बद्ध तथा संगतपूर्ण परिप्रेक्ष्ये संगठितं क्रियते। प्रथम अध्यायस्य पश्चात् द्वितीय अध्यायस्य आरम्भं तारतम्यतया तार्किकरूपेण क्रियते।

उद्धरण –

अनुसन्धान प्रतिवेदने उद्धरणानाम् उल्लेखः अवश्यमेव करणीयः परन्तु उद्धरणानाम् उल्लेख समये तस्य आवश्यकता प्रसंगे आकाराणां समुचित विचारः अवश्यमेव करणीयः।

पाद टिप्पणी (Foot Notes) –[सम्पादयतु]

पाद-टिप्पणीनां प्रयोगः तस्मिन् नीच्चैः तस्मिन् पृष्ठे प्रस्तुतविषयसमाग्रीणां सन्दर्भे स्पष्टीकरणाय अज्ञ्यप्रयोगः क्रियते।

सारणी (Tables) –[सम्पादयतु]

अनुसन्धान प्रतिवेदने सारणीनां प्रयोगः सूचनान् सहजरूपेण अवगमनाय क्रियते।

सन्दर्भः (Reference) –

अनुसन्धानसमये अनुस्धानकर्ता अनेक ग्रन्थ, लेख, पाण्डुलिपिनाम् अध्ययनं मननं च करोति। तस्योल्लेखः अपि करणीयः।

परिशिष्ट (Appendics) –

अत्र महत्त्वपूर्ण सामग्री-प्रालेखः उपकरण- आदियः सम्मिलिताः भवति। परिशिष्टस्य नीच्यैः पृष्ठस्यमध्य (Center) शीर्षकः लिख्यते।

प्रतिवेदनस्यटङ्कण तथा आवरणजिल्दसज्जाः - –

अनुसन्धान प्रतिवेदनं टङ्कणात्पूर्वं अनुसन्धानकर्तुः स्व हस्तलिखित प्रारूपम् अत्यन्तं सावधानेन तथा धैर्येण पठनीयम् तथा संपादनीयम्। अनेन विषयवस्तुषु दोषः व्याकरणगत दोषेषु शुद्धिकरणं कर्तुं शक्यते।

वैज्ञानिकलेखनशैली-

अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य लेखन तथा अन्यप्रकारस्य लेखने भिन्नता दृश्यते। यथा साहित्य, मनोरंजन, अलंकारिकपूर्णभाषायाः प्रयोगः क्रियते किन्तु अनुसन्धान प्रतिवेदनस्य स्वकृते अनुसन्धानकार्यस्य पृष्ठभूमिः कार्यप्रणाली तथा परिणामानाम् उल्लेखः क्रियते।