सदस्यः:Nikithas christ/प्रयोगपृष्ठम्
अथ व्यवहारभेदाः
उकतम् ख्वरुपान्तर्गतविषयभदेतो व्यवहारस्य बहुविधत्वम् । अथ तस्यैवेदानीम् पणादिवशात् प्रतिपाद्यते। पराजिते मयैतावत् राझ्ने दईयत् इति दर्पवशादभ्युपगतम् धनम् पणम् तेन सहितः सपणः । चेच्छ्ब्दादपणोपि, तेन द्विविधो व्यवहारः । तथा चोक्तम् नारगदएन -
सोक्तरोऽनुक्तरश्चोति स विझ्यो द्विलक्षणः ।
सोक्तरोऽभ्यधिको यत्र विलैखापूर्वकः पणः ॥ [१]
प्रतिग्न्याविलेखनात्पूर्वम् यत्र व्यवहरे दण्डादभ्यधिकः पण उभाभ्यामुपेयते अन्यतरेण वा स सोत्त्रो व्यवहार इत्यर्थः । तथाऽन्येऽपि भेदास्तेनोक्ताः-
सा चतुष्पाच्च्तुस्स्थानः चतुस्साधन एव च। चतुर्हतश्चतुव्यार् चतुष्कारी च कीर्त्यते ॥ अष्टाङ्गोऽष्टादशपदः शतशाखस्तथैव च । त्रियोनिद्वर्याभियोगश्च द्विद्वारो द्विगतिस्तथा ॥
इति। स्वयमेव चैतान् प्रकाशन् व्याचष्ट-
[२] श्च व्यवहार श्च चरित्रम् चतुष्पाद्वयवहारोऽयम् उत्त्रः पूर्वबाधकः ॥
ननु - प्रतिज्न्योत्तरप्रमाणनिर्णयानां व्यवहारपदत्वं न धर्मादीनामिति किमिदमुक्तम् ? उच्यते - निर्णयपादो धर्माधनुसारेण चतुर्विधः । तत्र यदनुसारेण यो निर्मणः सः तच्छ्ब्देन निर्दिशचते । तेन धर्मादिभिरपि चतुष्पात्तववर्णनं युक्तमेव । तथाच ब्रुहस्पतिः -
दर्मेण् व्यवहारेण चरित्रेण नृपाझ्न्या । [३] चतुष्प्रकारोऽभिहितस्स्न्दिग्धेर्ऽथे विनिर्णयः ॥
चतुर्विधानामपि निर्णयानां लक्षणमाह् कात्यायनः -
दोषकारी तु कर्तत्वं धनस्वामि स्वकं धनम् । विवादे प्रप्नुयाधत्र धर्मेणैव स निर्णयः ॥
दोषो हिंसादिः । कर्तृत्वं तत्कारित्वम् ।
स्मृतिशास्त्रं तु यत्किंचित् प्रथितं धर्मसाधकैः । कार्याणां निर्णयार्थे तु व्यवहारः स्मृतो हि सः ॥
धर्मशास्त्रानिरूपितप्रतिझ्न्योत्तराधनुसारेण निर्णयो व्यवहराख्य इत्यर्थः ।
यधदाचर्यते येन धर्म्यं वाऽधर्म्यमेव वा। देशच्चाचरणान्नित्यं
तत्प्रकीतिंतम् ॥