सदस्यः:S.ashwini97/जनसंख्यासंरचना०१

जनसंख्यासंरचना

भारतस्य जनसङ्ख्यायाः आकारः, तस्याः आधारेण वितरणम्

२००१ तमे वर्षस्य मार्च-मासाभ्यान्तरं भारतस्य जनसङ्ख्या १०.२ कोटिः आसीत् । इयं जनसङ्ख्या सम्पूर्णविश्वस्य १६.७% आसीत् । १०.२ कोटिः जनाः भारतस्य ३२.८ लक्षं च. कि. मी. स्थले निवसन्ति| २००१ तमस्य वर्षस्य जनगणनायाः अनुसारम् उत्तरप्रदेशराज्यस्य जनसङ्ख्या अधिकतमा अस्ति । तत्र १,६६० लक्षं जनाः निवसन्ति । किन्तु हिमालयक्षेत्रस्य सिक्किम-राज्ये ५ लक्षं, लक्षद्वीपे ६० सहस्रः जनाः निवसन्ति | भारत-देशस्य सार्धजनसङ्ख्या पञ्चराज्येषु एव अस्ति । उत्तरप्रदेशराज्यं, महाराष्ट्रराज्यं, बिहारराज्यं, पश्चिमबङ्गालराज्यम्, आन्ध्रप्रदेशराज्यम् च । क्षेत्रफलदृष्ट्या राजस्थानराज्यं सर्वराज्येषु बृहत्तमं वर्तते । तस्य राज्यस्य जनसङ्ख्या भारतस्य सम्पूर्णजनसङ्ख्यायाः ५.५ प्रतिशतं वर्तते|

जनगणना

कस्मिंश्चित् निश्चिते समयान्तराले जनसङ्ख्यायाः आधिकारिकी गणना जनगणना इति कथ्यते । भारत-देशे सर्वप्रथमं १८७२ तमे वर्षे जनगणना कृता । यद्यपि १८८१ तमे वर्षे सम्पूर्णजनगणना अपि कृता । तस्मादेव कालात् प्रतिदशवर्षे जनगणना भवति । भारतीया जनगणना जनसाङ्ख्यिक्याः, सामाजिक्याः, आर्थिक्याः अङ्कानां बृहत्तमं स्रोतः वर्तते|

जनसङ्ख्यायाः वितरणे प्रभावकाः कारकाः

जनसङ्ख्या वितरणे त्रीणि प्रभावोत्पादकानि कारकाणि सन्ति । तानि - भौगोलिककारकम्, आर्थिककारकम्, सामाजिककारकं, सांस्कृतिककारकम् च इति|

भौगोलिकः कारकः

भौगोलिककारकस्य अपि चत्वारः उपकारकाः सन्ति । ते – जलस्य उपलब्धता, भू-आकृतिः, जलवायुः, मृत्तिकाः च इति ।

आर्थिकः कारकः

आर्थिककारकस्य त्रयः उपकारकाः सन्ति । खानिजम्, नगरीकरणम्, औद्योगिकीकरणं च ।

सामाजिकः सांस्कृतिकश्च कारकः

केषाञ्चित् स्थानानां धार्मिकं, सांस्कृतिकं च महत्वं भवति । अतः जनाः तत्स्थानं प्रति आकृष्टाः भवन्ति |

ग्रामीणनगरीयजनसंख्या

भारतस्य जनसंख्या ग्रामे नगरे च वसति| भारतस्य अधिकतरा जनसंख्या ग्रामेषु निवसति| अधुना २०११ जनगणनानुसारेण प्रतिशते नगरीयजनस्ंख्या ३१.१६ तथा ग्रामीण जनसंख्या ६८.८४ वर्तते|

ग्रामीण तथा नगरीय जनसंख्या रेखाचित्रम्
जनसंख्या परिगणन

लिङ्गनुपातः

जनसंख्यायां स्त्री-पुरुषयोः संख्यायारनुपातं लिङ्गनुपातः कथ्यते|

लिङ्ग सङ्गणना
आवेदनजनयिता

लिङ्ग साङ्ख्यिकी

लिङ्ग साङ्ख्यिकी प्रमाणक	स्त्रीषू (भारत)	पुरुषक (भारत)	स्त्रीषू (लौकिक)	रुषक (लौकिक)
शिशु मर्त्यता मान	44.3	43.5	32.6	37
जीवित औन्मुख्य	68	64.5	72.9	68.7
कृषिकर्मचारिन्	59.8	43
औद्यमिकसंस्थान-कर्मचारिन्	20.7	26
सम्प्रयोजित	85.5	80.6

भारतस्य जनसन्ख्या
जनसन्ख्या जनगणना

जनसंख्यस्फोटः

जगति विंशतितमे शतके अभूतपूर्वतया जनसंख्य वृद्धिः अभवत् । अयतेवः जनसंख्यास्फोटः इति कथ्यते ।

जनसंख्यस्फोटस्य कारणानि -

१, बाल्यविवाहः ।

२, अग्ननम् अन्धश्रद्धा ।

३, वैध्यकीयविग्नानस्य प्रगतिः ।

४, इतरदेशभ्यः असंख्याकानां निरास्रितनाम् आगमनम्।

जनसंख्यस्फोटस्य परिणामाः

देशस्य प्रगतये निर्मिताः समस्तयोजनाः विफलाः भवन्ति । जीवनावश्यकवस्तूनि नोपलभ्यन्ते । पर्याप्त - आहाराभवात् चौर्यादिना दुष्कर्मणा जीवनं यापयन्ति । जनेषु परस्परम् असूया कलहः हननं च प्रवर्धते । आर्थिकसमस्या जनान् ऋणसागरे निमज्जयति । अरण्यानां विनाशः, क्रुषिभूमेः नाशः, परिसरदूषणं च प्रवर्धते । जनाः उध्योगहीनाः, वसतिहीनः, भवन्ति । बालकर्मकराः, सनमाजविरोधिनो जनाः, चौर्यं लुण्ठनम् - इयदिरूपेण समसमस्याः संवर्धयन्ति । निरुध्योगेन सह अनारोग्यं, दारिद्र्यं, निरक्षरता च संवर्धते ।

निवारणोपायाः

जनेभ्यः छात्रेभ्यः च जनसंख्यस्फोटस्य दुष्परिणामान् अधिकृत्य जनसंख्यशिक्षणं प्रदातव्यम् । कुटुम्बयोजना आनेतव्या । विध्यासंस्थाः जनसंख्याशिक्षणविषये महत्तरं पात्रं निर्वहेयुः । भाषणा, आकाशवणी, दूरदर्शण, चलनचित्र मूलके जनसंख्यानियन्त्रणस्य प्रचारः करणीयः । समाजसेवासंस्थाः, धर्मिकनेतारः च अस्मिन् विषये जनान्दोलनं कुर्युः ।