सर्वाङ्गासनम्

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

सर्वाङ्गासनम् Shoulder Stand Pose , योगे एकः क्लासिकः उल्टा मुद्रा अस्ति या अनेकाः शारीरिकाः, मानसिकाः, आध्यात्मिकाः च लाभाः प्रदाति सर्वङ्गासननाम संस्कृतशब्दात् " सर्वङ्ग " , यस्य अर्थः "शरीरस्य सर्वाङ्गाः" , "आसन" , "मुद्रा" अथवा "मुद्रा" इति अर्थात् निष्पन्नम् अस्ति । “आसनराजः” इति प्रसिद्धः यतः सम्यक् अभ्यासे शरीरस्य प्रायः प्रत्येकं भागस्य लाभः भवति । इदं आसनं हठयोगस्य अन्येषां च बहूनां योगपरम्पराणां अत्यावश्यकं भागम् अस्ति । अस्मिन् मार्गदर्शके वयं सर्वङ्गासनस्य निष्पादनस्य नाम , उत्पत्तिः , लाभाः , पदे पदे निर्देशाः च अन्वेषयिष्यामः |

==आसनस्य नाम उत्पत्तिश्च ==

सर्वङ्गासनम् एकः आव्हानात्मकः विपर्यस्तः आसनः अस्ति यत्र शरीरस्य भारः स्कन्धेषु आश्रितः भवति, शेषः शरीरः ऊर्ध्वं तिष्ठति प्रायः योगक्रमेषु अन्यैः व्यावृत्तिभिः सह, यथा हलासनः (Plow Pose), सिरसासनः (Headstand) च सह योगक्रमेषु अभ्यासः भवति ।

ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक सन्दर्भ

सर्वङ्गासनं शताब्दशः शास्त्रीययोगस्य भागः अस्ति, प्राचीनयोगपरम्परायां च सामान्यः अभ्यासः अस्ति । सर्वङ्गासनस्य आसनसंरेखणं शरीरस्य उपरितनभागं शिरसि च रक्तसञ्चारं वर्धयति, येन तंत्रिकातन्त्रे शान्तप्रभावः भवति पतञ्जलिस्य योगसूत्रानुसारं सर्वङ्गासना इत्यादीनि व्यावृत्तयः शरीरे मनसि च संतुलनं शान्तिं च पुनः स्थापयितुं शक्तिशालिनः अभ्यासाः इति मन्यन्ते ।

“शरीरस्य सर्वेषां अङ्गानाम् आसनम्” इति अपि ज्ञायते यतः एतत् विविधस्नायुग्रन्थिअङ्गानाम् सक्रियीकरणं, दृढीकरणं च करोति, येन पूर्णशरीरस्य अभ्यासः भवति प्रायः अस्य व्यापकशारीरिक-आध्यात्मिक-लाभानां कारणात् "आसनराजः" इति उच्यते ।

=== संस्कृत अर्थ सर्वंगासन ===

सर्वङ्ग : " सर्वङ्ग " शब्दस्य अनुवादः "सर्वाङ्गाः" अथवा "समग्रशरीरम्" इति भवति । एतेन आसनेन शिरःतः पादाङ्गुलीपर्यन्तं सम्पूर्णशरीरस्य लाभः कथं भवति इति निर्दिश्यते ।
आसन : "आसन" इत्यस्य अर्थः "आसनम्" अथवा "आसनम्" , यत् योगस्य अभ्यासकाले यः शारीरिकः आसनः अथवा स्थितिः गृह्णाति ।

एकत्र सर्वङ्गासनस्य अर्थः "शरीरस्य सर्वेषां अङ्गानाम् आसनम्" , यत् स्वास्थ्यस्य कल्याणस्य च समग्रतायाः प्रतीकं भवति यत् एतत् प्रवर्धयति ।

सर्वंगासन के आध्यात्मिक लाभ ===

सर्वङ्गासनं मुख्यतया शारीरिकमुद्रा अस्ति चेदपि अस्य अनेकाः गहनाः आध्यात्मिकलाभाः प्राप्यन्ते, यथा- १.

संतुलनं शान्तिं च प्रवर्धयति : व्यावृत्तिरूपेण सर्वङ्गासनं शरीरे ऊर्जानां संतुलनं कर्तुं साहाय्यं करोति । गुरुत्वाकर्षणस्य प्रवाहं विपर्यय्य शान्तस्य आरामस्य च भावः उत्पद्यते, येन चिन्ता, तनावः च न्यूनीकर्तुं साहाय्यं भवति ।
आत्म-जागरूकतां वर्धयति : सर्वाङ्गासनस्य अभ्यासः मनःसन्तोषं गहनं आत्म-जागरूकतां च प्रोत्साहयति। यदा शरीरं विपर्यस्तं भवति तदा अभ्यासकारिणः संरेखणं, श्वसनं, शरीरस्य संवेदनानि च सम्यक् अवधानं दातव्याः , येन तेषां क्षणे उपस्थितस्य क्षमता वर्धते
कण्ठं थाइरॉइडं च उत्तेजयति : सर्वङ्गासने शरीरस्य स्थितिः थायरॉयड् ग्रन्थिं उत्तेजयति, या संतुलनं, ऊर्जां, चयापचयं च सह सम्बद्धा भवति अनेन आन्तरिकसौहार्दस्य, आध्यात्मिकसन्तुलनस्य च भावः भवितुं शक्नोति ।
मनः शोधयति : विपर्ययः मनः स्फूर्तिं दातुं प्रसिद्धाः सन्ति। सर्वङ्गासनं मनसः गपशपं शान्तं कर्तुं साहाय्यं करोति तथा च अभ्यासकानां गहनतरं शान्तिं स्पष्टतां च प्राप्तुं शक्नोति, ध्याने आत्मनिरीक्षणे च सहायकं भवति
सशक्तिकरणस्य भावः आह्वयति : सर्वङ्गासनवत् उल्टा मुद्रां धारयितुं ध्यानं अनुशासनं च आवश्यकम्। अस्य मुद्रायाः शारीरिकमानसिकचुनौत्यं अतिक्रम्य अभ्यासकारिणः सशक्तिकरणस्य आत्मविश्वासस्य च भावः अनुभवितुं शक्नुवन्ति ।

== प्रयोजन एवं लाभ ==

सर्वङ्गासनं शरीरस्य विभिन्नतन्त्रेषु सकारात्मकं प्रभावं कर्तुं क्षमतायाः कृते प्रसिद्धम् अस्ति । एतत् शारीरिकं , मानसिकं , आध्यात्मिकं च लाभानाम् एकां सरणीं प्रदाति :

शारीरिकलाभाः : १.

परिसंचरणं सुधरति : सर्वाङ्गासनं रक्तस्य उपरितनशरीरस्य शिरस्य च प्रति प्रवाहं कर्तुं प्रोत्साहयति, येन स्वस्थसञ्चारः प्रवर्धते। एतेन त्वचायाः वर्णः सुदृढः भवति, विषहरणं कर्तुं साहाय्यं भवति, मस्तिष्कं अधिकं प्राणवायुयुक्तं रक्तं प्रदातुं कायाकल्पं कर्तुं च शक्यते ।
कोरं सुदृढं करोति : सर्वाङ्गासनं धारयितुं संतुलनं स्थिरतां च निर्वाहयितुम् कोरस्नायुषु संलग्नता आवश्यकी भवति। एतेन उदरस्य मांसपेशिनां सुदृढीकरणं भवति, ये क्रमेण पृष्ठस्य अधःभागस्य समर्थनं कुर्वन्ति, आसनं च सुदृढं कुर्वन्ति ।
कण्ठेषु स्कन्धेषु च तनावं निवारयति : स्कन्धेषु संतुलनं कृत्वा सर्वङ्गासनं कण्ठस्कन्धयोः तनावं तानयति, मुक्तं च करोति, यत् विशेषतया तेषां व्यक्तिनां कृते लाभप्रदं भवति ये एतेषु क्षेत्रेषु तनावसम्बद्धं मांसपेशीनां जकड़नं पीडिताः सन्ति
मेरुदण्डं स्थिरं करोति : सर्वङ्गासनस्य भारवाहकप्रकृतिः मेरुदण्डस्य सुदृढीकरणे सहायकं भवति, संरेखणं प्रवर्धयति, कण्ठे पृष्ठे च लचीलतां वर्धयति।
प्रतिरक्षातन्त्रस्य समर्थनं करोति : एतत् विपर्ययः लसिकातन्त्रं उत्तेजयति, विषाणां निष्कासने सहायकं भवति, प्रतिरक्षाकार्यस्य समर्थनं च करोति इति चिन्तितम्
पाचनं सुधरयति : उल्टा स्थितिः पाचनतन्त्रेण ऊर्जायाः प्रवाहं प्रोत्साहयित्वा कब्जं निवारयितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति, उत्तमं पाचनं, उन्मूलनं च प्रवर्धयति।
पादौ टोनयति : सर्वङ्गासनं चतुर्भुजं, हम्स्ट्रिंग्, वत्साः च नियोजयति, पादस्य मांसपेशिनां सुदृढीकरणं, टोनिङ्गं च करोति ।

मानसिक तथा भावनात्मक लाभ : १.

तंत्रिकातन्त्रं शान्तयति : व्यावृत्तिरूपेण सर्वङ्गासनस्य तंत्रिकातन्त्रे शान्तप्रभावः भवति । गहनविश्रामं प्रोत्साहयति, चिन्ता, तनावः, अनिद्रा च लक्षणं न्यूनीकर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति ।
एकाग्रतां वर्धयति : सर्वाङ्गासनस्य अभ्यासे विस्तरेण ध्यानं ध्यानं च आवश्यकं भवति, यत् एकाग्रतां तीक्ष्णं कर्तुं मानसिकस्पष्टतां च सुधारयितुं साहाय्यं करोति।
तनावं न्यूनीकरोति : सर्वङ्गासनस्य शान्तकरं पुनर्स्थापनात्मकं च प्रभावं परसहानुभूति-तंत्रिकातन्त्रं सक्रियं कृत्वा तनावस्य न्यूनीकरणे सहायकं भवति, यत् "विश्रामं पचनं च" इति अपि ज्ञायते

== पदे पदे निर्देश ==

सर्वङ्गासनस्य अभ्यासस्य पदे पदे निर्देशाः सन्ति :

पृष्ठे शयनं आरभत : योगचटके पृष्ठे सपाटं शयनं कृत्वा आरभत। पादौ विस्तारिताः बाहून् पार्श्वे च स्थापयन्तु, अधोमुखाः तालुकाः ।
पादौ उत्थापयतु : गभीरं निःश्वासं गृह्यताम्, निःश्वासं गच्छन् शनैः शनैः पादौ ऋजुं कृत्वा छतम् प्रति उत्थापयतु। गतिं नियन्त्रयितुं कोरस्नायुषु संलग्नं कुर्वन्तु।
Support Your Lower Back : भूमौ नितम्बं उत्थापयन् समर्थनार्थं पृष्ठस्य अधः हस्तौ स्थापयन्तु। स्थिरतायै कोणौ शरीरस्य समीपे एव स्थापयन्तु।
मेरुदण्डं विस्तारयन्तु : हस्तेन पृष्ठस्य अधःभागं समर्थयन् पादौ छतम् प्रति उत्थापनं निरन्तरं कुर्वन्तु। मेरुदण्डं यथाशक्ति ऋजुं कृत्वा पादौ आकाशं प्रति निपीडयन्तु ।
स्कन्धान् संरेखयन्तु : यथा यथा भवतः पादौ छतम् प्रति गच्छन्ति तथा तथा स्कन्धान् कण्ठं च स्थिरं कर्तुं ऊर्ध्वबाहून् चटके निपीडयन्तु। शरीरं ऋजुरेखायां भवति इति सुनिश्चितं कुर्वन्तु, वक्षःस्थलस्य पतनं पृष्ठस्य वा अतिशयेन कमानीकरणं वा न कुर्वन्तु ।
Hold the Position : ३० सेकेण्ड् तः एकनिमेषपर्यन्तं मुद्रां धारयन्तु, गभीरं स्थिरतया च श्वसितुम्। संरेखणं स्थापयितुं शरीरं शिथिलं स्थापयितुं च ध्यानं दत्तव्यम्।
Release the Pose : मुद्रातः बहिः आगन्तुं पृष्ठभागं समर्थितं कृत्वा शनैः शनैः पादौ पुनः तलपर्यन्तं अधः स्थापयन्तु । कतिपयानि निःश्वासाः यावत् कण्ठं शिरः च चटके आश्रित्य स्थापयन्तु।

== सामान्य त्रुटयः तानि च कथं परिहरितव्यानि ==

कण्ठस्य दुर्संरेखणं : कण्ठं चटके निपीडयितुं वा तनावं कर्तुं वा परिहरन्तु। कण्ठं तटस्थस्थाने स्थापयित्वा स्कन्धेषु भारः समानरूपेण वितरितः भवतु इति सुनिश्चितं कुर्वन्तु ।
पृष्ठभागस्य अधः स्थापनम् : पृष्ठस्य अधःभागः अत्यधिकं कमानयुक्तः न भवति इति सुनिश्चितं कुर्वन्तु । मेरुदण्डस्य समर्थनार्थं कोरस्नायुषु संलग्नं कुर्वन्तु तथा च पृष्ठस्य अधः अनावश्यकं दबावं न स्थापयन्तु।
वक्षःस्थलस्य पतनम् : सर्वङ्गासने वक्षःस्थलं मुक्तं तिष्ठेत् | वक्षःस्थलस्य उपरितनं पतनं वा गोलीकरणं वा परिहरन्तु यतः तत् संरेखणं बाधितुं शक्नोति तथा च मुद्रायाः लाभं सीमितं कर्तुं शक्नोति ।

== मांसपेशी समूह लक्षित ==

सर्वङ्गासनं शरीरस्य मांसपेशीनां विस्तृतपरिधिं लक्ष्यं करोति : १.

कोर मांसपेशी : एब्स्, तिर्यक्, पृष्ठस्य अधःभागः च अस्मिन् उल्टे स्थाने शरीरस्य समर्थनार्थं नियोजिताः भवन्ति ।
स्कन्धाः बाहूश्च : स्कन्धाः बाहूश्च शरीरस्य स्थिरीकरणाय, संतुलनं च स्थापयितुं कार्यं कुर्वन्ति ।
पादौ : शरीरं संरेखणं स्थापयितुं मुद्रां च निर्वाहयितुं चतुर्भुजः, हैमस्ट्रिंग्, वत्सः, ग्लूट्स् च सक्रियरूपेण नियोजिताः भवन्ति ।
कण्ठः पृष्ठभागः च : कण्ठस्य पृष्ठस्य च उपरितनस्य मांसपेशिकाः स्थिरस्थानं निर्वाहयितुं गर्भाशयस्य मेरुदण्डस्य रक्षणाय च सहायकाः भवन्ति ।

== श्वसन तकनीक ==

सर्वङ्गासने स्थिरतां स्थापयितुं खिञ्चनं गभीरं कर्तुं च श्वसनम् अत्यावश्यकम् अस्ति : १.

निःश्वासं कृत्वा व्यावृत्तेः सज्जतां कुर्वन्तु।
यथा भवन्तः नितम्बं उत्थाप्य कोरस्नायुषु नियोजयन्ति तथा तथा निःश्वासं कुर्वन्तु ।
मुद्रां धारयन् गभीरं स्थिरतया च श्वसितुम् । शान्तिं एकाग्रतां च स्थापयितुं स्निग्धनियन्त्रितश्वासयोः ध्यानं दत्तव्यम् ।

== विरोधाभास एवं सावधानताएँ ==

सर्वङ्गासनं सर्वेषां कृते न उपयुक्तं भवेत्। केचन विरोधाभासाः सन्ति- १.

कण्ठे वा स्कन्धे वा चोटः : कण्ठे वा स्कन्धे वा चोटयुक्ताः जनाः सर्वङ्गासनस्य परिहारं कुर्वन्तु अथवा अनुभविनां शिक्षकस्य मार्गदर्शनेन सावधानीपूर्वकं अभ्यासं कुर्वन्तु।
मोतियाबिन्दुः अथवा नेत्रसमस्याः : एतेन मुद्रायाः नेत्रेषु दबावः वर्धते, अतः मोतियाबिन्दुसदृशाः नेत्रस्य स्थितिः येषां सन्ति तेषां परिहारः करणीयः ।
उच्चरक्तचापः : यदि भवतः उच्चरक्तचापः अस्ति तर्हि एतस्य व्यावृत्तिस्य प्रयासात् पूर्वं स्वास्थ्यसेवाव्यावसायिकेन सह परामर्शं कुर्वन्तु।
गर्भावस्था : गर्भिणीभिः सर्वङ्गासनादिविपर्ययः परिहर्तव्यः , विशेषतः गर्भावस्थायाः उत्तरपदेषु ।

== योगाभ्यास में भूमिका ==

सर्व्वाङ्गासनं प्रायः विपर्यस्तमुद्राक्रमस्य भागरूपेण विशेषतः हठविन्यासयोगयोः अभ्यासः भवति । सामान्यतया योगसत्रस्य अन्ते आरामस्य संतुलनस्य च प्रवर्धनार्थं अस्य उपयोगः भवति ।

== दार्शनिक एवं आध्यात्मिक महत्त्व ==

योगदर्शने सर्वङ्गासनं शरीरस्य अन्तः ऊर्जासन्तुलनेन सह सम्बद्धम् अस्ति । गुरुत्वाकर्षणस्य प्रवाहं विपर्यय्य एषः मुद्रा भौतिक-ऊर्जा-तन्त्रयोः संतुलनं पुनः स्थापयितुं साहाय्यं करोति । व्यावृत्तिः दृष्टिकोणस्य परिवर्तनस्य, आन्तरिकजागरूकतायाः च प्रतीकं भवति ।

== उन्नतविविधता तथा प्रगति ==

विपरिता इत्यादीनि विविधतानि करणी (Legs Up the Wall Pose) अथवा उल्टे स्थाने अधिकजटिलगतिः योजयित्वा अभ्यासः गभीरः भवितुम् अर्हति ।

== दैनन्दिनजीवने एकीकरणम् ==

सर्वङ्गासनस्य दैनिक-अभ्यासस्य समावेशः समग्र-सञ्चार-संचरणं, मुद्रां, मानसिक-स्पष्टतां च सुधारयितुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति । मनःसन्तोषं, भावनात्मकसन्तुलनं च वर्धयितुं महती मुद्रा अस्ति ।

== वैज्ञानिक एवं चिकित्सा अनुसन्धान ==

संशोधनेन ज्ञातं यत् सर्वङ्गासन इत्यादिभिः विपर्ययैः रक्तसञ्चारं सुदृढं कर्तुं, तनावः न्यूनीकर्तुं, मेरुदण्डस्य स्वास्थ्यं च सुदृढं कर्तुं शक्यते । ते प्रतिरक्षाकार्यं वर्धयितुं लसिकाजलनिकासीद्वारा विषहरणस्य समर्थनाय अपि लाभप्रदाः सन्ति ।

अस्य आसनस्य रोगनिवारणशक्तिः प्रसिद्धा एव । हृदयस्य ऊर्ध्वभागस्थाः रक्तनाडयः अस्य आसनस्य परिशीलनवेलायां अधोमुखस्थाः भवन्ति इत्यतः मस्तिष्के रक्तस्य शेखरणं जायते । हृदयं प्रति रक्तप्रसारणं कुर्वतां रक्तसञ्चयिनीनां विश्रान्तिः लभ्यते इत्यतः पादयोः दृश्यमान रक्तधमनीस्थूलता नश्यति । गले वर्तमानानां स्नायूनां बलं लभ्यते । सजलांशकाङ्गारकस्य परिणामनियन्त्रणद्वारा दुर्मेदसः नाशः भवति । एवं शरीरस्य घनत्वमपि लघुः भवति ।