फ़्रैटागस्य पिरमिडः
फ़्रैटागस्य पिरमिडः
[सम्पादयतु]सारांशः
[सम्पादयतु].jpg)
फ़्रैटागस्य पिरमिडः एकःरूपरेखा अस्ति या कथा संरचनां विश्लेष्टुं प्रयोग्यते। जर्मनलेखक गुस्ताव् फ़्रैटाग: द्वारा १९वीं शताब्द्यां निर्मिता, एषा अरस्तूद्धारा प्रस्तावितं त्रैकृत्यसंरचनां आधारयति, विस्तृततया। अयं रूपरेखा पञ्चभागानि समाहितं करोति: उद्घाटनम्, उन्नति क्रिया, उत्कर्ष, पतन क्रिया, तथा समाधानम्। अयं सामान्यतया साहित्ये, नाट्ये, च माध्यमे कथायाः विकासं, ताणवर्धनं, तथा उपसंहारं कथयितुं उपयोग्यते।
ऐतिहासिक प्रसंगः एवं विकासः
[सम्पादयतु]फ़्रैटाग:स्वं पिरमिडः रूपरेखां प्राचीन ग्रीक नाटककला आधारितां विकसितवान्, या अरस्तूद्धारा त्रैकृत्यसंरचनां अनुसृत्य निर्मिता अस्ति: परिचयः, सङ्घर्षः, तथा समाधानम्। फ्रेटगः एषां रूपरेखां अधिकं विस्तारयित्वा उन्नतक्रिया तथा पतनक्रिया इत्येतद्वयं अन्यद्वयं योजयामास, येन गहनकथायाः विशदं विश्लेषणं संभवते। तस्य पद्धतिः प्रथमतः शेक्सपियरस्य नाट्यकृतिषु, विशेषतः दुःखात्मकनाटकेषु, प्रयुक्ता यत्र सा पात्राणां भावनात्मक-नैतिक-वृत्तां परिष्कर्तुं प्रभावकारी सिद्धा।
यद्यपि फ्रेटगः नाट्यकृत्येषु केन्द्रितमात्मनं कृतवान्, तस्य पिरमिडः रूपरेखा अन्येषु कथायाः रूपाणि अपि आत्मीकृतं अस्ति, यथा उपन्यासे, चलचित्रे, तथा दूरदर्शनकथासु। एषा रूपरेखा विविधप्रकारकथायाः संरचनां बोधयितुं महत्वपूर्णं उपकरणं जातम्।[१]
फ़्रैटागस्य पिरमिडः
- स्थलकालः (Setting): कथायाः घटनाः यत्र सम्पन्नाः भवन्ति तत्र समयः स्थानं च।
- पात्राणि (Characters): नायकः, प्रतिनायकः, सहायकपात्राणि च।
- प्रारम्भिकसङ्घर्षः (Initial Conflict): या घटना वा समस्या कथायाः प्रवाहं प्रारभते।
नाट्यकाव्येषु, आरम्भकवर्णनं सामान्यतः प्रारम्भिकदृश्येषु दृश्यते, यत्र प्रेक्षकाय आवश्यकं पार्श्वभूतं विवरणं प्रदीयते।
उपन्यासेषु, आरम्भकवर्णनं प्रायः अनेकेषु अध्यायेषु प्रसारितं भवति। अस्मिन् समये शनैः शनैः विवरणानि प्रकाश्यन्ते, यानि पाठकस्य पात्राणां सङ्घर्षस्य च बोधं जनयन्ति।
तस्य उद्देश्यं कथायाः मुख्यभागं प्रति प्रेक्षकं वा पाठकं सज्जं कर्तुं भवति।
2. आरोहकक्रिया (Rising Action)
आरोहकक्रियायां कथायाः प्रगतिं सह धीरेण गम्भीरतां निर्माणं कुर्वन्ति घटनानां श्रेणयः समाविष्टाः भवन्ति। अस्मिन्नेव अवस्थायां, नायकः बाह्याः आन्तरः च विविधाः समस्याः तथा सङ्घर्षान् प्राप्नोति, याः तस्य लक्ष्यसाधनं प्रतिहन्ति। एतस्मिन्नेव स्थले गौणकथांशाः अपि उद्भवन्ति, यत्र सहायकपात्राणां स्थितयः मुख्यसङ्घर्षस्य प्रतिबिम्बं वा वैषम्यम् प्रस्तोतुं दृश्यन्ते। एते गौणकथांशाः कथायाः सम्पूर्णतां समृद्धिं च वर्धयन्ति, यद्यपि ताः भावनात्मकगौरवं तथा जटिलतां च सम्पादयन्ति।
अत्र सन्देह निर्माणाय अतीव आवश्यकं भवति तथा च प्रेक्षकं वा पाठकं कथायां आसक्तं रखति। कथायाः प्रवाहे, समये समये संकटानां गम्भीरता वर्धते, सङ्घर्षः च तीव्रः भवति।
अस्मिन्नेव चरणे नायकः विभिन्नं विकलपं , प्रतिनायकशक्तिभिः सम्मुखीकरणं, आत्मिकसङ्घर्षं वा अनुभवति, यः तस्य व्यक्तिगतविकासं प्रति योगदानं करोति। एषः अवस्था प्रायः निर्णायकबिन्दुं प्रति नेतुम् समर्था भवति, यः कथायाः पराकाष्ठाम् प्रति प्रवर्तयति।
3. पराकाष्ठा (Climax)
पराकाष्ठा कथायाः भावनात्मकं नाटकीयं च शिखरं भवति। एषा स्थितिः सा भवति, यत्र मुख्यसङ्घर्षः अत्यन्तगम्भीरावस्थां प्राप्नोति। फ़्रैटागस्य पिरमिडस्य परम्परागतसंरचनायाम्, पराकाष्ठा कथायाः प्रवृत्तेः नाटकीयं परिवर्तनं चिह्नयति।
एषः क्षणः सः भवति, यत्र नायकः निर्णायकं निर्णयं वा घटनाम् अभिमुखीकरोति, यः सङ्घर्षस्य परिणामं निश्चितं करोति। अस्मिन्नेव अवस्थायां नायकस्य भाग्यं सन्देहपूर्णं भवति।
पराकाष्ठा मुख्यसङ्घर्षस्य समाधानाय महत्वपूर्णं भवति। अत्र नायकस्य महान्तमः निर्णयः वा चुनौती पुनः निर्दिश्यते। पराकाष्ठायाः अनन्तरं प्रायः तानवः तीव्रतया न्यूनो भवति, यः पतनकक्रियां प्रति मार्गं प्रशस्तं करोति।
4. अवरोहणक्रिया / पतनकक्रिया (Falling Action)
पराकाष्ठायाः अनन्तरं कथा पतनकक्रियायाम् प्रविशति। अस्मिन् अवस्थायां नायकस्य निर्णयानां वा क्रियाणां परिणामाः प्रकाश्यन्ते। कथायाः प्रवाहे तानवः शनैः शनैः न्यूनो भवति, तथा च कथा निष्कर्षं प्रति अग्रे सरति।
अस्मिन्नेव समये पात्राणि पराकाष्ठां प्रति नेतृघटनाः चिन्तयन्ति, तथा अवशिष्टसङ्घर्षाः समाधानं प्रति प्रवर्तन्ते।
कदाचित् पतनकक्रिया नूतनाः मोडान् वा सङ्घर्षान् अपि परिचिनोति, यः कथायाः जटिलतां वर्धयति तथा निष्कर्षस्य भावनात्मकप्रभावं सुदृढं करोति। तथापि, अस्य मुख्यभूमिका पराकाष्ठा-निष्कर्षयोः मध्यस्थितिस्वरूपेण अस्ति, यया प्रेक्षकाः वा पाठकाः कथायाः समाप्तिं बोधुं समर्थाः भवन्ति।
5. समाधानम् (निरवगमनम्) (Resolution/Denouement)
समाधानं वा निरवगमनं कथायाः अन्तिमं समापनं प्रददाति। अस्मिन् चरणे सर्वे शेषसङ्घर्षाः समाधानं प्राप्नुवन्ति, तथा यत् किञ्चित् अस्पष्टं स्थितं तत् स्पष्टं भवति। अस्मिन्नेव अवस्थायां, नायकः स्वं लक्ष्यं प्राप्नोति वा तस्य प्राप्तायाः प्रयत्नेषु विफलं भवति। समाधानं भावनात्मकसमापनं ददाति तथा पात्राणां भाग्यसम्बन्धिनीः शेषप्रश्नाः स्पष्टयति।
दुःखान्तेषु ,समाधानं प्रायः नायकस्य मरणं सम्मिलयति। हास्यकथासु ,समाधानं प्रायः सन्तुलनं सौहार्दं च पुनः स्थापितं करोति, यत्र मिथ्याभिप्रायाः समाप्ताः भवन्ति तथा पात्राणि पुनः मिलन्ति। क्रियात्मकचलच्चित्रेषु ,समाधानं तदा सम्पद्यते यदा प्रतिनायकः सङ्घर्षे पराजयमाप्नोति।
आधुनिककथासु, विशेषतः मनोवैज्ञानिकरोमाञ्चकथा वा दुष्टोपन्यास इत्यादिषु, समाधानं सर्वदा स्पष्टं वा सम्पूर्णं न भवति। कतिपयसङ्घर्षाः अनिर्दिष्टाः एव शेषिताः भवन्ति। तथापि, समाधानं कथायाः समापनं प्रदातुं आवश्यकं भवति, यया प्रेक्षकाः वा पाठकाः कथायाः समाप्तेः बोधं प्राप्नुवन्ति।
फ़्रैटागस्य पिरमिडस्य महत्त्वम्
[सम्पादयतु]फ़्रैटागस्य पिरमिडस्य मूल्यं तस्य कथायाः भावनात्मकं तथा नैमित्तिकं प्रवासं स्पष्टं विभजने निहितम् अस्ति। कथायाः पञ्च पृथक् अवस्थासु विभाजनं लेखकानां, चलच्चित्रनिर्मातृणां, समीक्षकाणां च गत्यात्मकता , पात्रविकसनं , विषयात्मकसंरचना च विश्लेषणे साहाय्यं करोति। एषा प्रणाली सृजकानां कथायाः तानेव, सङ्घर्षसमाधानं वा भावनात्मकप्रभावं यत्र न्यूनं भवति, तत्र पहिचानं ददाति।[३]
अतिरिच्य, फ़्रैटागस्य पिरमिडः प्रेक्षकाः कथां कथं अनुभवन्ति इति बोधयितुं सहायकः भवति। आरोहकतानस्य प्रवाहं, नाटकीयशिखरं, तथा संतोषजनकसमापनं संरचनेन, कथाकाराः प्रेक्षकानां प्रारम्भात् अन्तं पर्यन्तं भावनात्मकासक्तिं सुनिश्चितं कर्तुं शक्नुवन्ति।
फ़्रैटागस्य पिरमिडस्य सीमाः
[सम्पादयतु]फ़्रैटागस्य पिरमिडः कथानां बोधाय निर्माणाय च उपयोगी संरचना अस्ति, किन्तु तस्य कतिपयाः सीमाः सन्ति। तस्य स्थिरं पञ्चचरणात्मकं स्वरूपं आधुनिकं वा प्रयोगात्मकं कथनरूपं सदा सम्यक् न व्याप्नुते, यथा असङ्गतप्रवाहाः, खण्डितकथाः, वा अनिर्दिष्टसमापनानि। मनोवैज्ञानिकरोमाञ्चकथाः, उत्तर-आधुनिकसाहित्यं, तथा कतिपयानि आग्रहीयचलच्चित्राणि इत्यादिषु प्रकारेषु परम्परागतपिरमिडसंरचना न्यूनं उपयुक्तं भवति।
अतिरिच्य, फ़्रैटागस्य पिरमिडः पश्चिमीयकथनपरम्परासु, विशेषतः शोककाव्ये तथा नाट्ये, आधारितः अस्ति, तथा अन्यसंस्कृतीनां वृत्तात्मकपद्धतीषु, यथा आवर्तरूपेण वा खण्डात्मकसंरचनासु, सुशोभितं न भवति। एकस्य पराकाष्ठस्य केंद्रे कथायाः संरचना बहुपात्रकथासु, बहुचूर्चु पराकाष्ठेषु वा, कथायाः जटिलतायाः विमर्शं लङ्घयति। अतः परम्परागतकथनाय पिरमिडः उपयोगी अस्ति, किन्तु विविधेषु अभिनवसन्दर्भेषु तस्य उपयोगिता सीमिता भवति।
कालिदासस्य "अभिज्ञानशाकुन्तलम्" फ़्रैटागस्य पिरमिडस्य अनुसारं विश्लेषणम्
[सम्पादयतु]
१. आरम्भकवर्णनम्
[सम्पादयतु]- स्थानम्: कथा महर्षेः कण्वस्य तपोवने आरभ्यते, यत्र शान्तिपूर्णं वनपरिवेशं दृश्यते।
- पात्राणि: शकुन्तला, महर्षेः कण्वस्य पालिता कन्या; राजा दुष्यन्तः, क्षत्रियराजा; तथा अन्यसहायपात्राणि यथा अनुसूया, प्रियम्वदा, च महर्षिः दुर्वासाः।
- सङ्घर्षः: राजा दुष्यन्तः मृगयायां तपोवनं प्रविश्य शकुन्तलां सन्दर्शयति। उभौ प्रेम्णा अनुरक्तौ भवन्ति, च दुष्यन्तः गान्धर्वविवाहेन तां परिणयति। किन्तु दुर्वासमुनिना शापः दत्तः, यस्मात् दुष्यन्तः शकुन्तलां विस्मरति।
२. आरोहणक्रिया
[सम्पादयतु]- दुष्यन्तः स्वराज्यं प्रत्यागच्छति, शकुन्तलां तपोवनेत्यज्य।
- शकुन्तला गर्भवती भवति, तथा महर्षेः कण्वस्य आज्ञया सा दुष्यन्तस्य दरबारं प्रेष्यते।
- दुर्वासस्य शापदोषेण दुष्यन्तः शकुन्तलां न स्मरति, तथा तां अस्वीकारयति।
- शकुन्तलायाः परिचयाय महत्वपूर्णं राजमुद्रिकं नष्टं भवति, यत् तस्य पहिचानं स्थापितं कर्तुं समर्थं।
३. पराकाष्ठा
[सम्पादयतु]- पराकाष्ठा तदा भवति यदा मत्स्यग्राहकः राजमुद्रिकां नदीतः प्राप्य दुष्यन्ताय अर्पयति।
- मुद्रिकादर्शनमात्रेण दुष्यन्तः शकुन्तलां स्मरति, तथा तस्यापराधबोधः तथा प्रेमानुरागः प्रकटयति।
- एषः क्षणः कथा-भावनायाः उत्कर्षबिन्दुः भवति।
४. अवरोहणक्रिया
[सम्पादयतु]- दुष्यन्तः शकुन्तलां तथा स्वपुत्रं शोधयितुं यात्रां आरभते।
- दीर्घकालं परिश्रमं च कृत्वा, सः दिव्यलोकं प्राप्नोति यत्र शकुन्तला स्थितं अस्ति।
- देवाः हस्तक्षेपं कुर्वन्ति, शकुन्तलायाः दुष्यन्तस्य च पुत्रः भरतः महान् सम्राट् भविष्यति इति भविष्यवाणीं प्रकटयन्ति।
५. समाधानम्
[सम्पादयतु]- दुष्यन्तः शकुन्तलया सह पुनर्मिलति, तां पुत्रं च स्वीकरोति।
- सौहार्दं पुनः स्थाप्यते, कथा च धर्मस्य शासनस्य च निरन्तरतां प्रतीकं सम्पूर्णा भवति।
उपसंहारः
[सम्पादयतु]फ़्रैटागस्य पिरमिडः भिन्नभिन्नेषु साहित्यप्रकारेषु माध्यमेषु च कथानां विश्लेषणाय निर्माणाय च अतीव प्रभावशाली संरचना इत्येवावशिष्यते। कथायाः मुख्यांशान् विभज्य, एषः कथाः कथं कार्यं कुर्वन्ति, तथा कथं ताः प्रेक्षकान् बौद्धिकतया भावनात्मकतया च आकर्षयन्ति, इति गहनं बोधं ददाति।
लेखनाय, विश्लेषणाय, वा समीक्षणाय यदा प्रयुज्यते, तदा फ़्रैटागस्य पिरमिडः कथा-कौशलं प्रति अभिरुचिं धारयतां सर्वेषां कृते अनिवारकं साधनं भवति।