ज्योतिषस्य संहितास्कन्धः

संहितास्कन्धः ज्योतिषशास्त्रस्य कश्चन भागः वर्तते। ज्योतिषस्य हि सन्ति त्रयो मुख्यभागाः स्कन्धसंहिता-सिद्धान्तसंहिता-होराऽऽख्याः । तत्र ग्रहाद्यवस्थितिर्बोधकः स्कन्धः सिद्धान्तो यस्य गणितग्रहगणितगोलभेदेन त्रयः पादाः । ग्रहाणां सामूहिकप्रभावो येन ज्ञायते स संहितास्कन्धः सार्वत्रिकविषयः । येन सः प्रभावो व्यक्तावन्विष्यते स होरास्कन्धः । एतेनैतत्सिध्यति यद्ग्रहस्थितिज्ञानमेव सिद्धान्तस्तस्याः समूहे प्रभाव ज्ञानं संहिताव्यक्ती तु होरेति । केचित्तु नैतद वाञ्छन्ति । तेषां मते जातकप्रश्नमुहूर्तनिमित्तादिहोराविषयम् । सिद्धान्तहोयोरेका वर्णनमेव संहितेति । मतभेदोऽयं संहिताहोरे आदायैव । कल्याणवर्मा स्पष्टमेव निर्दिशति यज्ञातस्य शुभाशुभादिकमैफलादेशिका होरेति । यथोक्तम्--

'कर्मफललाभहेतु चतुराः संवर्णयन्त्यन्ये।

होरेति शास्त्रसंशा लग्नस्य तथार्धराशेवा ।।

तकमिति प्रसिद्धं यल्लोके तदिह कीय॑ते होरा।' इति ।

तद्विपरीतं होराविषयो यथा नारदसंहितायाम् -

'शास्त्रोपनयनाध्यायो ग्रहचारोऽब्दलक्षणम् ।

तिथिर्वारञ्च नक्षत्रं योगं तिथ्यर्द्धसंज्ञकम् ।।

मुहूर्ताऽपग्रहोऽर्कस्य, सङ्क्रान्तिर्गोचरस्तथा ।

चन्द्रताराबलाध्यायः सर्वलग्नार्तवाह्वयः ।।

आधानपुंससीमन्तो जातनमान्नभुक्तयः ।।

चौलाङ्कुरार्पणे मौजीछरिकाबन्धने क्रमात् ।

समावर्तनवैवाहप्रतिष्ठा सग्नलक्षणम् ।।

यात्राप्रवेशनं सद्यो वृष्टिकर्म विलक्षणम् ।।

उत्पातलक्षणं शान्तिमश्रक श्राद्धलक्षणम् ।

सप्तत्रिशद्भिरध्यायैर्नारदीयाऽऽख्यसंहिता ॥' इति ।

वराहमिहिरस्तु -

"ज्योतिःशास्त्रमनेकभेदविषयं स्कन्धत्रयाधिष्ठितम्

तत्कात्स्यपनयस्य नाम मुनिभिः सङ्कीर्यते संहिता ॥' इति ।

स तत्रैव कथयति -

•••••••••••••गणितेन या ग्रहगतिस्तन्त्राभिधानस्त्वसौ । ।

होराऽन्योऽङ्गविनिश्चयश्च कथितः स्कन्धस्तृतीयोऽपरः ।।' इति ।

भट्टोत्पलो व्याख्यात्येतत् -

'प्रतिष्ठायात्राविवाहादीनां लग्नग्रहवशेन च शुभाशुभफलं जगति यथा निश्चीयते सा होरा' । इति । एतेनैतदुक्तं भवति--‘गणितेन ग्रहगतिज्ञानं सिद्धान्तः, अङ्गविनिश्चयो होरा सामान्यफलवर्णनं संहितेति ।।

एतावत्तु सुनिश्चितमेव यद्धोरासंहितयोविषयविभागो यः कोऽपि स्यात् ग्रहाणां शुभाशुभप्रभावस्तुभयोरेव विषयः । तत्र संहिताभागः प्राणिमात्रे ग्रहप्रभावं कालस्थितिञ्च, निरूपयति, यदा होराभागो व्यक्तिविशेषे एव । तेन हि संहिताभागः सार्वभौमविषयकः । अत्र हि सिद्धान्तफलितयोरुभयोरेव समन्वयो दृश्यते । । सम्भवतः संहिताभागः सिद्धान्तभागादपि प्राचीनतरः । अस्य हि पर्याप्ती सामग्री वैदिकसंहितायां वैदिकसाहित्ये च समुपलभ्यते । वस्तुतस्तु वेदा हि यज्ञप्रयोजकास्तेन वेदेषु यत्किञ्चिदपि प्रोक्तं तत्सर्वं यज्ञार्थमेव । अतो यज्ञनिमित्तकोपयुक्तकालज्ञानायैव तत्र ज्योतिषं हि प्रवर्ततम् । यत्र कुत्र ज्योतिष कालज्ञानशास्त्रमित्यप्युक्तं तेनैव । विषयोऽयं संहितासाध्यः । तेन प्रथम संहिता एव प्रचलिताऽऽसीत् । पश्चाच्च विशिष्टज्ञानाय संहितातः सिद्धान्तभागः पृथक्कृतः । होराभागस्तु सर्वेष्वर्वाचीनः । यद्यपि पश्चाद्वतिकाले संहिताभागे मुहूर्तविषय एवावशिष्टस्तथापि नेदमस्य यथार्थरूपम्। संहिताकालेऽपीदं दृश्यते यत्प्रत्येककर्मनिमित्तं शुभ मुहूर्त आवश्यकः, किञ्च शुभे मुहुर्ते कृतं कर्म शुभं फलति तदन्यथा तद्विपरीतम् । अथात्र शुभकालसूचकानि कानिचिद्वचनानि समुध्रियन्ते तत्रत्यानि-

‘आ यद्हाव वरुणश्च नावं प्र यत समुद्रमीरयाव मध्यम् । ।

अधि' यदपां स्नुभिश्चराव प्र प्रेङ्ख ईङ्ख्यावहै शुभे कम् ॥

वसिष्ठं ह वरुणो नाव्याधादृषिञ्चकार स्वपा महोभिः ।।

स्तोतारं विप्रः सुदिनत्वे अह्रां यान्नु द्यावस्ततनन् यादुषासः ॥'^[१]

'शं नो मित्रः शं वरुणः शं विवस्वांछमन्तकः ।

उत्पाताः पार्थिवान्तरिक्षाः शं नो दिविचराः ग्रहाः ॥

शं नो भूमिप्यमाना शमुल्को निर्हतं च यत् ।

शं गावो लोहितक्षीराः शं भूमिरव तीर्यतीः ।।

नक्षत्रमुल्काभिहतं शमस्तु नः शं नोऽभिचाराः शमु सन्तु कृत्याः ।।

शं नो निखाता वल्गाः शमुल्का देशोपसर्गाः शमु नो भवन्तु ।

शं नो ग्रहाश्चान्द्रमसाः शमादित्यश्च राहुणा ।।

शं नो मृत्युधूमकेतुः शं रुद्रास्तिग्मतेजसः ॥'^[२]

‘कृत्तिकास्वग्नीऽआदधति:::"तभूमानमेवैतदुपैति ।

तस्मात्कृत्तिकास्वादधीत•••••••••••••••••• ।'^[३]

‘अथ यस्मान्न कृत्तिकास्वादधीत । ऋक्षाणां ह वा एताऽअग्रे पन्य आसुरः सप्तर्षीनु ह स्म वै पुरक्षऽइत्याचक्षते । ना मिथुनेन व्याध्यन्तामी हयुत्तरा हि सप्तऋषय उद्यन्ति पुरऽएता अशमिव वै तद्यो मिथुनेन व्यूद्धः स नेन्मिथुनेन व्युध्या इति तस्मान्नकृत्तिकास्वादधीत ।'^[४]

•••••••'रोहिण्यां ह वै प्रजापतिः प्रजाकामोऽग्नीऽआदधे••••••।

•••••••"पशुषु कामं रोहति य एवं विद्वान् रोहिण्यामाधत्ते ।।^[५]

•••श्रियं ह गच्छति यऽएवं विद्वान् मृगशीर्ष आधत्ते ।'^[६]

••••":"उत्तरयोरादधीत श्वः श्रेयस हैवास्माऽउत्तरावद्भवति ॥^[७]

••••••हन्ति सपत्नान् हन्ति द्विषन्तं भ्रातृव्यं य एव विद्वांश्चित्रायामाधत्ते तस्मादेतत् क्षत्रिय एव नक्षत्रमुपेत्••••••" ।'^[८]

'वसन्तो ग्रीष्मो वर्षाः । ते देवा ऋतवः शरद्धेमन्तः शिशिरस्ते पितरो य. एवाऽऽपूर्यतेऽर्द्धमासः स देवाः योऽपक्षीयते स पितरोऽहरेव देवारात्रिः पितरः पुनरहः पूर्वाह्नो देवाः अपराह्नः पितरः । ^[९]

"उदितेषु नक्षत्रेषु व्रतं कृणुतेति वाचं विसृजति ।^[१०]

‘कृत्तिकास्वग्निमादधीत'•••••••••••••ब्रह्मवर्चसी भवति इति । मुख्यं वा । एतन्नक्षत्राणां यत्कृत्तिकाः । यः कृत्तिकास्वग्निमाधत्ते मुख्य एव भवति इति ।

यः कामयेत दानकामाः ये प्रजाः स्युरिति स पूर्वयोः फल्गुन्योशनिमादधीत । अर्यम्णो वा एतन्नक्षत्रं यत्पूर्वं फल्गुनी । अर्यमेति तमाहुर्यों ददाति दानकामा अस्मै प्रजा भवन्ति इति ।'^[११] 'पुण्याह एव कुरुते ।'^[१२] 'यां कामयेत दुहितरं प्रिया स्यादिति तां निष्टयायां दद्यात् । प्रियैव भवति ।'^[१३]

‘निष्टया स्वाती ।

पौष्णेन व्यवस्यन्ति । मैत्रेण कृषन्ते । वारुणेन विधुता आसते । क्षेत्रपत्येन पाचयन्ते । आदित्यनादधते ।।^[१४]

'यत्पुण्यं नक्षत्रं तद्वत्कुर्वीतोपव्युषम् । यदा वै सूर्य उदेति । अथ नक्षत्र नैति । यावति तत्र सूर्यो गच्छेत् । यत्र जघन्यं पश्येत् । तावति कुर्वीत यत्कारी स्यात् । पुण्याह एव कुरुते । एवं ह वै यज्ञेषु च शतद्युम्नञ्च मात्स्यो निरवसाययाञ्चकार ।' ( १।५।२।१ )

न केवलं संहितायां ब्राह्मणे वाऽपितु कंल्पेऽपि यथा श्रौतधर्मगृह्यसूत्रेष्वपि कृत्यनिर्वाहायनमासपक्षतिथिचन्द्रनक्षत्रविषयिण्योऽनेकाः शुभाशुभनिर्देशिकाः पद्धतयो निर्दिष्टा दृश्यन्ते ।।

सामान्यतः संहिताशास्त्रे सूर्यादीनां विशेषेण नक्षत्रेण सहोदयेन प्राणिषु सम्भवी प्रभावो ग्रहकृतपरिवर्तनं वर्षादियोगाश्च निरूपणीयविषयेष्वन्यतमाः । मुहुर्तज्ञानमस्य मुख्य विषयः ।

पृथक्शास्त्रत्वेन संहिताभागस्य कदोदयो जात इति तु न शक्यत इदमित्थ-. |न्तया वक्तुम् । बृहत्संहिताकृद्वराहमिहिराचार्यों हि स्वपूर्ववतत्वेन गर्गपराशर-असित-देवल-वृद्धगर्ग-कश्यप-भृगु-वसिष्ठ-बृहस्पति-मनु-मय-सारस्वत-ऋषिपुत्रादीन् संहिताकृत्तया स्मरति तत्र तत्र । तद्विवृतौ भट्टोत्पलश्च व्यास-भानुभट्ट-विष्णुगुप्तविष्णुचन्द्र-यवन-रोम-सिद्धासन-भद्रबाहु-नन्दि-नग्नजित्प्रमुखान् संहिताकारान् स्मरति यथाप्रसङ्गम् । तेषां हि ग्रन्थाः सम्प्रति नैवोपलभ्यन्ते । सम्प्रति नारदसंहिता. पाराशरसंहिता गर्गसंहिता भृगुसंहिता काश्यपसंहिता वसिष्ठसंहिता च बृहत्संहितापूर्ववतित्वेन ज्ञायन्ते समुपलभ्यग्रन्थत्वेन ।

इदमनुमीयते यद्वेदाङ्गकालपर्यन्तं संहिताशास्त्रस्य पृथगस्तित्वं नैवाऽऽसीत् । महाभारते हि कतिपयेषां संहिताशास्त्राणां विशेषतो व्याससंहिताया अवस्थितिसंसूचकवचनान्युपलभ्यन्ते -

'तत इष्टेऽहनि प्राप्ते मुहूर्त साधुसम्मते ।

जग्राह विधिवत्पाणि माद्रयाः पाण्डुनैराधिपः ।। ^[१५]

‘ऐन्द्रे चन्द्रसमायुक्ते मुहूर्तेऽभिजिदष्टमे ।।

दिवा मध्यगते सूर्ये तिथौ पूर्णेऽतिपूजिते । ^[१६]

'ततोऽब्रवीद्भगवान् धर्मराजमचैव पुण्याहमुत वः पाण्डवेयाः ।।

अद्य पौष्यं योगमुपैति चन्द्रमाः पाणि कृष्णायास्त्वं गृहाणाद्य पूर्वम् ॥' इत्यादि ।^[१७]

न केवलं महाभारतेऽपितु वाल्मीकीये रामायणेऽपि संहिताविषयाः समुल्लिखिता दृश्यन्ते । यथा--

‘युक्ते मुहूर्ते विजये सर्वाभरणभूषितैः ।

भ्रातृभिः सहितो रामः कृतकौतुकमङ्गलः ॥^[१८]

‘ततो यज्ञे समाप्ते तु ऋतूनां षट् समत्ययुः ।

ततश्च द्वादशे मासे चैत्रे नावमिके तिथौ ।।

नक्षत्रेऽदितिदेवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु ।

ग्रहेषु कर्कटे, 'लग्ने वाक्पताविन्दुना सह ।।'^[१९]

चैत्रः श्रीमानयं मासः पुण्यः पुष्पितकाननः । ^[२०]

श्व एव पुष्यो भविता श्वोऽभिषेच्यस्तु मे सुतः ।।' इत्यादि।^[२१]

ग्रन्थत्वेन आर्षेषु प्रथमं नारदसंहिता लभ्यते सम्प्रति, यद्यप्यस्य साम्प्रतिकं - स्वरूपं नवीनमिव प्रतिभाति ।।

नारदसंहिता

बृहत्संहिता

रत्नकोशः

रत्नमाला

राजमार्तण्डः

अद्भुतसागरः

विवाहवृन्दावनम्

विवाहपटलः

मुहूर्ततत्त्वम्

विवाहपटलः

ज्योतिनबन्धः

ज्योतिषदर्पणः

मुहूर्तमार्तण्डः

तोडरानन्दः

मुहूर्तचिन्तामणिः

मुहूर्तचूडामणिः

मुहूर्तकल्पद्रुमः

मुहूर्तमाला

मुहूर्तदीपकः

कल्पलता

मुहर्तगणपतिः

मुहूर्तसिन्धुः

नरपतिजयचर्यास्वरोदयः

समरसारः

बृहद्वास्तुमाला

गृहरत्नविभूषणम्

सम्बद्धाः लेखाः

सन्दर्भाः