कोलकाता

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

(Calcutta इत्यस्मात् पुनर्निर्दिष्टम्)

कोल्काता
কলকাতা
कलिकाता

सिटि ऑफ़् जॉय् (आनन्दनगरम्)

— बृहन्नगरम् —

उपरिष्टात् घटिकानुवर्तनम् : विक्टोरिया मेमोरियल्, सैण्ट् पॉल्स् कथीड्रल्, वाणिज्यकेन्द्रम्, हाव्डासेतुः, नगरे ट्राम् व्यवस्था, विद्यासागरसेतुः

कोल्काता
কলকাতা
कलिकाता

Location of कोल्काता
কলকাতা
कलिकाता
in पश्चिमवङ्गः

निर्देशाङ्काः

२२°३४′२२″उत्तरदिक् ८८°२१′५०″पूर्वदिक् / 22.5726723°उत्तरदिक् 88.3638815°पूर्वदिक्

देशः

भारतम्

राज्यम्

पश्चिमवङ्गः

मण्डलम्

कोल्कातामण्डलम्^{[upper-alpha १]}

पौरपिता

शोभन् चट्टोपाध्याय^[१]

रक्षणमुख्यायुक्तः

सुरजीत् कर् पुरकायस्थ^[२]

शेरिफ़्

इन्द्रजीत् राय्^[३]

जनसङ्ख्या

• सान्द्रता
• महानगरम्

४४,८६,६७९

• 24,252 /किमी² (62,812 /वर्ग मील)
• १,४१,१२,५३६

व्यावहारिकभाषा(ः)

वङ्गभाषाः, आंग्लः, हिन्दी

समयवलयः

IST (UTC+05:30)

विस्तीर्णम्

1,886.67 वर्ग किलोमीटर (728.45 वर्ग मील)

सङ्केताः

• पत्रसङ्केतसङ्ख्या	• ७००० xx, ७००१ xx
• दूरवाणी	• +९१-३३-XXXX XXXX
• यू एन् लोकोड्	• IN CCU

टिप्पणी

↑ कोल्कातामहानगरक्षेत्रे उत्तर २४ पर्गणा, दक्षिण २४ पर्गणा, हाव्डा, नदिया, हुग्लि च मण्डलानां भागाः अपि सन्ति।

जालस्थानम्

www.kolkatamycity.com

कोल्काता (वङ्ग: কলকাতা, কোলকাতা), भारतस्य पूर्वाञ्चलीयस्य पश्चिमवङ्गराज्यस्य राजधानी, प्रधानवानिज्यकेन्द्रं तथा वृहत्तमनगरम् । हुगलीनद्याः पूर्वतीरे अवस्थिते^[४] नगरेऽस्मिन् पञ्चाशताधिकलक्षजनाः निवसन्ति । परन्तु कोलकातानगरसंलग्नानां प्रदेशानाम् अंशविषेशेन निर्मितस्य वृहत्तरकोलकातानगरस्य जनसंख्या प्रायः १ कोटि ४० लक्षपरिमितम् । जनसंख्याविचारे नगरमिदं भारतस्य तृतीयवृहन्नगरं तथा द्वितीयमहानगरम् । समग्रविश्वे कोलकातामहानगरं अष्टमस्थानम् (जनसंख्याविचारे) आवहति^[५] ।

१७७२ तमे संवत्सरे वङ्गस्य राजधानी प्रथमवारं मुर्शिदाबादतः कोलकातां प्रति स्थानान्तरिता आसीत् । न केवलं वङ्गस्य अपि तु १९११ वर्षपर्यन्तं समग्रभारतस्य राजधानी आसीत् । १९२३ तमे वर्षे क्यालकाटा म्युनिसिपल् एक्ट् माध्यमेन कोलकातनगरस्य स्वायत्वशासनकर्ती एका पौरसंस्था स्थापिताऽसीत् । १९४७ वर्षे भारतविभाजनान्तरं कोलकाता नवनिर्मितस्य पश्चिमवङ्गराज्यस्य राजधानी घोषिता जाता आसीत् । तस्मिन् समये कोलकाता आधुनिकभारतस्य शिक्षा-विज्ञान-शिल्प-संस्कृति-राजनीतेः पीठस्थानमासीत् । १९५४ तमवर्षानन्तरं राजनैतिकास्थिरतया तथा अर्थनैतिकावक्षयेन प्राचीनगौरवस्थानं खर्वितम् आसीत् ।

वैप्लविकान्दोलननिमित्तम् एवञ्च सुदीर्घसांस्कृतिक-ऐतिह्यनिमित्तम् अस्य कोलकातानगरस्य प्रसिद्धिः । भारतस्य स्वाधीनतान्दोलने तथा परवर्तीकाले वामपन्थीनः गणान्दोलने नगरमिदं प्रमुखभूमिकाम् अवहत् । अपरपक्षे आधुनिकभारतस्य प्रधानसांस्कृतिककेन्द्रेषु अन्यतमा कोलकाता जाता । एतस्मात् कोलकाता भारतस्य सांस्कृतिकराजधानी इत्याख्यया अभिहिता^[६] । अपरेपक्षे कोलकातायाः आनन्दनगरी(City of Joy) इत्यपि सुप्रसिद्धनाम विद्यते । राजा राममोहन राय, रवीन्द्रनाथ ठाकुर्, स्वामी विवेकानन्दः, सुभाष चन्द्र बसु, मादार् तेरेसा, सत्यजीत् राय, सी वी रमन्, अमर्त्य सेन् प्रमुखाणां विश्ववरेण्यव्यक्तीनां कर्मभूमिः कोलकाता महानगरी । समृद्धसांस्कृतिक-ऐतिह्यनिमित्तं एषा नगरी आ विश्वे उन्नतस्थानम् आप्नोति ।

नामौचित्यम्

[सम्पादयतु]

वर्तमानकोलकाता नगरी भारते ब्रिटिशानां आगमनात् प्राक् 'सुतानुटि', 'गोविन्दपुर' तथा 'कलकाता' इति त्रिधा विभक्ता आसीत् । बाङ्गलाशब्दः कलकाता तथा आङ्ग्लशब्दः क्यालकाटा नामपदयोः उत्सः कलिकाता इति शब्दः^[७] । "कलिकाता" इति नामपदस्य व्युत्पत्तिः व्युत्पत्तिप्रसङ्गे विद्वत्सु नास्ति मतैकम् । प्रसिद्धमतमस्ति यत् कालीक्षेत्रम् इति शब्दात् कलिकातापदम् आगतम् । कालीक्षेत्रमित्येन पदेन देव्याः काल्याः राज्यमिति अर्थः द्योत्यते । मतान्तरं पोषयन्ति केचनाः यत् किलकिला इति बाङ्गलाशब्दात् कोलकाताशब्दः आगतः^[८] । अपरेकं मतानुसारं खाल(नलः) काट्टा(खननम्) इति पदयोः संयोगात् इदानीन्तन-नामपदमागतम्^[९] ।

२००१ तमे वर्षे नगरस्य आधिकारिक-आङ्ग्लनाम क्यालकाटा"-तः ("Calcutta") परिवर्त्य कोलकाता" ("Kolkata") अभवत् । केचनाः मन्वन्ति यत् अस्य नगरस्य ब्रिटिशोत्तराधिकारसूत्रं विलोपं नामपरिवर्तनकरणेन जातम् ^[१०]। वैदेशीयगणमाध्यमाः इदं नामकरणं नाङ्गीकारं कृतवन्तः । परन्तु बि बि सी इति गणमाध्यमेन बोम्बाई स्थले मुम्बई^[११] तथा क्यालकाटा स्थले कोलकाता^[१२] इति नामद्वयम् अङ्गीकृतम् ।

इतिहासः

[सम्पादयतु]

प्राक्-ब्रिटिशकालः

[सम्पादयतु]

फोर्ट् विलियम्, कोलकाता,(विलियम् वुड् महोदयेन अङ्कितम्-१८२८ क्रै.स

कोलकतानगरस्य समीपे चन्द्रकेतुगढनामकस्थाने^[१३] प्रत्नतात्त्विकखननात् प्रमाणितं यत् अयं प्रदेशः द्विसहस्रवर्षं पूर्वमपि वस्तिपूर्णमासीत् ^[१४]। मध्ययुगीय-नैकेषु ग्रन्थेषु(बाङ्गला) हुगलीनद्याः तीरवर्तीग्रामस्य कोलकातायाः उल्लेखमस्ति । एतेषु विप्रदासस्य मनसामङ्गलकाव्यम्(१४९५ क्रै.स), मुकुन्दराम-चक्रवर्तिना रचितं चण्डीमङ्गलकाव्यम्(१५९४-१६०६), सैयद् आलाओलस्य पद्मावती(१६४५-५२), कृष्णराम महोदयस्य कालिकामङ्गलकाव्यम्(१६७६-७७) सनातन घोषाल महोदयस्य भाषा-भागवत्(१६७९-८०) इति अन्यतमाः ग्रन्थाः भवन्ति^[१५]^[१६] ।

१५८२ तमे वर्षे राज्ञः टोडरमलस्य निर्देशानुसारं समग्रवङ्गप्रदेशस्य(अविभक्तवङ्गः) भूमिमापनकार्यम् अभूत् । ओयालिश्-ए-जमा तुमार् इति नाम्ना मापनकार्यस्य एका आवली प्रकाशिता आसीत् । 'आबुल् फज़ल्' महोदयस्य आइन्-ए-आकबरी(१५९० क्रै स) इति ग्रन्थे उद्धृता इयं आवली । अस्याम् आवल्यां कलिकाता इति ग्रामस्य उल्लेखः अस्ति ^[१५]^[१६] । १६९० तमे वर्षे ब्रिटिश् ईष्ट् इण्डिया संस्थायाः वाणिज्यकाः प्रथमवारं वाणिज्यविस्ताराय ’कलिकाता’नगरीम् आगतवन्तः . इतःपरमेव कलिकातायाः लिखितेतिहासस्य प्रारम्भः आसीत् . साम्राज्यवादी ऐतिहासिकगणस्तु ’जब् चार्णक्’ इति ब्रिटिशप्रशासकं कोलकातानगर्य्याः प्रतिष्ठातारूपेण स्वीकरोति स्म^[८] . यद्यपि आधुनिकैः गवेषकैः मतमिदं खण्डितम् अस्ति . २००३ तमे वर्षे कोलकाता-उच्चन्यायालयेन जनस्वार्थपरिप्रेक्षिते सूचितं यत् कामपि व्याक्तिं कोलकातायाः प्रतिष्ठाता इत्यभिधया अभिहितं कर्तुं न शक्यते ^[१७].

भौगोलिकावस्थितिः

[सम्पादयतु]

कोलकाता नगरी पूर्वदिशि २२°३३′ उत्तरगोलार्धे तथा ८८°२०′ पूर्वद्राघिमांशे विद्यते . इयं नगरी गाङ्गेय-त्रिकोणाकारे द्वीप्रदेशे अवस्थिता अस्ति . समुद्रपृष्ठतः कोलकातायाः औन्नत्यं प्रायः १.५(५ फुट्) – ९(३० फुट्) मिटर् पर्यन्तम् भवति^[१८] . उत्तर-दक्षिणदिशि अस्य नगरस्य विस्तारः हुगलीनद्याः तटीयप्रदेशानुभूमिकः आसीत् . वस्तुतः स्थलमिदं जलपूर्णमासीत् . नगरस्य जनसंख्यायाः वृद्ध्यानुगुणं वसतिनिमित्तं अवतलभूमिः जनैः पूरिमासीत्^[१९] . अवशिष्टा पूर्वकोलकाता-जलभूमिः नाम्ना परिचिता । 'रामसार् कन्भेन्सन्' अनुसारं इयं जलभूमिः अन्ताराष्ट्रिय-गुरुत्वसम्पन्ना^[२०] ।

सिन्धु-गाङ्गेय समभूमेः सदृशः अयं प्रदेशोऽपि पलिजया(alluvial) मृत्तिकया निर्मिता । अस्मिन् प्रदेशे कोवाटारनारियुगस्य मृत्तिकास्तरः दृश्यते । मृत्तिकास्तरे कर्दमास्तरद्वयम् अस्ति । अधस्तनस्य कर्दमास्तरस्य गहनता २५० मीटर्-तः (८२० फूट्) ६५० मीटर् (२,१३३ फूट्) पर्यन्तम् । तथा उपरितनस्य स्तरस्य गहनता १० मीटर्-तः (१३१ फूट्) ४० मीटर् (१३१ फूट्)-पर्यन्तम् ^[२१]। ब्युरो इण्डियन् स्ट्यान्डार्स् संस्थायाः अभिलेखनुसारं कोलकाता तृतीयस्तरीया भू-कम्पनक्षेत्रम् ^[२२]।

टिप्पणी

[सम्पादयतु]

↑ "शोभन च्याटर्जी कोलकातायाः मेयर् भविष्यति". हिन्दुस्थान् टैम्स् (नवदेहली). ६ जुन् २०१०. Archived from the original on 2011-07-19. आह्रियत २६ एप्रिल् २०११.
↑ "New CP reaches slain cop's house with job letter". Times of India. 16 February 2013. Archived from the original on 11 April 2013. आह्रियत 17 February 2013.
↑ "Doctor to be next sheriff". Times of India (New Delhi). 5 January 2011. Archived from the original on 6 May 2013. आह्रियत 27 January 2012.
↑ The Monthly Repository and Library of Entertaining Knowledge. 1833. p. 338.
↑ "World Urbanization Prospects: The 2005 revision" (PDF).
↑ Calcutta Travel Advice
↑ (Mukherjee 1991)
↑ ^८.० ^८.१ "Kolkata: History" (in Bangla). Calcuttaweb.com. Archived from the original on 2007-05-10. आह्रियत 2007-02-18.
↑ Nair, P. Thankappan (1986). "Calcutta in the 17th century". Firma KLM Private Limited.
↑ Easwaran, Kenny. "The Politics of Name Changes in India". OCF, UC Berkeley. आह्रियत 2007-08-12.
↑ "Arrests linked to Mumbai attacks". BBC. आह्रियत 2008-12-06.
↑ "Weather forecast". BBC. आह्रियत 2009-09-01.
↑ "History". Yahoo! Pte Ltd. Archived from the original on 2006-05-23. आह्रियत 2006-05-08.
↑ Das S (2003-01-15). "Pre-Raj crown on Clive House- Abode of historical riches to be museum". The Telegraph, Kolkata, India. आह्रियत 2006-04-26.
↑ ^१५.० ^१५.१ कलकाता विचित्रा, राधारमण राय, देव साहित्य कुटिर्, कोलकाता, २००६, पृ- २-५
↑ ^१६.० ^१६.१ कोलकाता : एक् पूर्णाङ्ग इतिहास्, अतुल् सुर्, जेनारेल् प्रिण्टर्स् एण्ड् पाब्लिशार्स्, कोलकाता, १९८१, पृ- १२-१३
↑ Gupta, Subhrangshu (18 May 2003). "Job Charnock not Kolkata founder: HC Says city has no foundation day". Nation (The Tribune). आह्रियत 2006-12-07.
↑ NASA image.
↑ "An Introduction". History of Kolkata. Catchcal.com. आह्रियत 2007-08-29.
↑ Roy Chadhuri, S.; Thakur, A. R. (2006-07-25). "Microbial genetic resource mapping of East Calcutta wetlands" (PDF). Current Science (Indian Academy of Sciences) 91 (2): 212–217. आह्रियत 2007-09-02.
↑ Bunting SW, Kundu N, Mukherjee M. "Situation Analysis. Production Systems and Natural Resources Use in PU Kolkata" (PDF). Institute of Aquaculture, University of Stirling, Stirling, UK. p. 3. आह्रियत 2006-04-26.
↑ "Hazard profiles of Indian districts" (PDF). National Capacity Building Project in Disaster Management. UNDP. Archived from the original on 2006-05-19. आह्रियत 2006-08-23.