हिप्पाक्रटीस्

हिप्पाक्रटीस् ओफ् कोस
Engraving by Peter Paul Rubens, 1638, courtesy of the National Library of Medicine.
जन्म	ca. 460 BC Kos, Greece
मृत्युः	ca. 377 BC Larissa, Greece
अन्यानि नामानि	Greek: Ἱπποκράτης
वृत्तिः	Physician
अपत्यानि	Thessalus

(कालः – क्रि.पू. ४६० तः ३७०) अयं हिप्पाक्रटीस् (HIPPOCRATES) "पाश्चात्यवैद्यपद्धतेः पितामहः” इत्येव प्रसिद्धः ग्रीस्-देशस्य वैद्यः । अयं "मम सामर्थ्यस्य अनुगुणं रोगिणाम् उपचारं करोमि । रोगिणां शुभम् एव चिन्तयामि । अप्रकटनीयाः विषयाः चेत् वैद्यकीयजीवने मया श्रुतं वा द्रुष्टं वा कदापि कुत्रापि न प्रकटयामि ।“ इति प्रतिज्ञाम् एव निरूपितवान् आसीत् ।

भारते सुविख्यातानां सुश्रुत चरकादीनां काले एव ग्रीस्-देशे हिप्पाक्रटीस् आसीत् । क्रि.पू.४६०तमे वर्षे ग्रीस्-देशस्य "कोस्”द्वीपे हिप्पाक्रटीस् जन्म प्राप्नोत् । तस्य पिता अपि वैद्यः आसीत् । हिप्पाक्रटीस् अत्यन्तं बुद्धिमान् आसीत् । तादृशं बुद्धिमन्तं पुत्रं पिता स्वयम् एव वैद्यविज्ञानम् अबोधयत्, समीचीनं वैद्यशिक्षणम् अपि अदापयत् च । हिप्पाक्रटीसस्य पिता हेराक्लैड्स् मन्त्राधारितां तन्त्राधारितां च वैद्यवृत्तिं करोति स्म । तादृशेषु तन्त्रेषु, अवैज्ञानिकेषु क्रमेषु वा सारः कोऽपि नास्ति इति बहुशीघ्रं ज्ञातवान् हिप्पाक्रटीस् । अतः सः रोगाणां विषये अधिकाधिकं ज्ञातुं थ्रेस्, थेसलि, पलास्बे, अथेन्स् इत्यादिषु देशेषु वैद्यरूपेण, शिक्षकरूपेण च कार्यम् अकरोत् । सः शरीरे विद्यमानानां रक्तस्य, कफस्य, कृष्णपित्तरसस्य, पीतपित्तरसस्य च असमतोलनेन रोगाः जायन्ते इति प्रादर्शयत् । असमीचीनः आहारः, शीतलं वातावरणम्, अनारोग्यकरं वासस्थानं च रोगाणां मूलकारणम् इति अदर्शयत् हिप्पाक्रटीस् । तेषां रोगाणां विवरणम् अपि समीचीनतया लिखित्वा अस्थापयत् च । यत्र यत्र गच्छति स्म तत्र सर्वत्र विद्यमानानां रोगाणां विवरणम् अपि ज्ञात्वा लिखित्वा च अस्थापयत् । तेन लिखितानां विवरणानाम् अभ्यासम् इदानीम् अपि वैद्याः कुर्वन्ति ।

तदानीन्तने काले ग्रीस्-देशे शवानां भेदनं कर्तनं वा न करणीयम् आसीत् । तथापि हिप्पाक्रटीस् तादृश्यां स्थितौ अपि शरीरविज्ञानं सम्यक् अभ्यस्य अस्थिभङ्गं, तदर्थं करणीयान् उपचारान् च इदानीं यथा अस्ति तथैव लिखितवान् आसीत् । अयं हिप्पाक्रटीस् सदा शुचित्वं रक्षति स्म । व्रणान् आदौ स्वच्छीकृत्य अनन्तरम् एव औषधोपचारः करणीयः इति वदति स्म । "शस्त्रचिकित्सायाः प्रकोष्ठः, उपकरणानि च सदा स्वच्छानि भवेयुः । रुग्णस्य रोगलक्षणं सम्यक् परिशील्य उपचारः करणीयः । रुग्णस्य नेत्रं, चर्म, शरीरस्य उष्णता, बुभुक्षा इत्यादयः सर्वे अपि अंशाः अवधातव्याः । प्रतिदिनं जायमानस्य परिवर्तनस्य अपि मानचित्रं सज्जीकरणीयम् । रोगेण सह रोगी अपि अभ्यस्तव्यः ।“ इति शिष्यान् बोधयति स्म हिप्पाक्रटीस् । एषः एव वैद्यजगति प्रथमवारं मानचित्रस्य महत्त्वं ज्ञापितावान् । एषः तीव्ररूपेण परिणामं जनयताम् औषधानां विरोधी आसीत् । अद्यतने समाजे अपि चिन्तनयोग्यानि कानिचित् वचनानि तेन उक्तानि तदा एव हिप्पाक्रटिसेन । तानि च – "समाजे वैद्यपदवीं प्राप्तवन्तः बहवः सन्ति । किन्तु वास्तविकरूपेण वैद्याः केचन एव भवन्ति । विद्यां बोधितवान् गुरुः सदा पितृवत् परिगणनीयः । चिकित्सापद्धतयः सर्वाः अपि सर्वदा रोगिणां कल्याणार्थम् एव भवेयुः । कदापि ताः रोगिणां हिंसार्थं वा अन्यायार्थं वा न भवेयुः । कदापि जीवने यस्य कस्यापि कृते विषप्राशनं न करणीयम् । गर्भपातं न कारयेयुः । पुरुषाणां स्त्रीणां वा मानहानिं न कुर्युः ।“ इति ।

हिप्पाक्रटीस् न केवलं वैद्यानां वा वैद्यवृत्तेः विषये चिन्तयति स्म अपि तु सामाजिकीनां व्यवस्थानां विषये अपि सर्वदा चिन्तयति स्म । सः एवं लिखितवान् अस्ति यत् – "मनवस्य जीवनं न शाश्वतम् । जीवने प्राप्यमाणाः अवसराः न शाश्वताः । स्वानुभवाः अपि कदाचित् दोषयुक्ताः भवन्ति । समीचीने समये समीचीनस्य निर्णयस्य स्वीकरणम् अपि न तावत् सुलभम् । अतः कला एका एव दीर्घकालं जीवति । अतः सा एव शाश्वती भवितुम् अर्हति ।“ इति ।

ग्रीस्-देशस्य शत्रुदेशेण पर्षियादेशेन बहुधा हिप्पाक्रटिसस्य आकर्षणार्थं महान्तः प्रयत्नाः कृताः । बहुविधानि आमिषाणि तत्पुरतः संस्थापितानि । किन्तु हिप्पाक्रटीस् जीवनस्य अन्तपर्यन्तम् अपि देशनिष्ठः एव आसीत् । अथेन्सनगरस्य स्वर्णकालः इति उच्यमाने अवधौ महतां प्रतिभावतां मध्ये अपि महतीं कीर्तिं सम्पादितवान् आसीत् हिप्पाक्रटीस् । अयं ९०तमे वयसि क्रि.पू.३७०तमे वर्षे "ल्यारिस्स" इत्यत्र मरणम् अवाप्नोत् । अद्यापि सः "आधुनिकस्य पाश्चात्यवैद्यपद्धतेः पितामहः” इति आदरपूर्वकं स्मर्यते समग्रेण जगता ।