चतुरङ्गक्रीडा

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

चतुरङ्गक्रीडा
चतुरङ्गक्रीडायाः पदातयः (वामतः दक्षिणम्): श्वेतः राजा, कृष्णः हस्तिः, कृष्णः सेनापति, श्वेतः पदातिः, कृष्णः अश्वः, श्वेतः रथश्च
सक्रियवर्षाणि	षष्ठशताब्दीतः अद्यावधि
सम्प्रदायाः	पट्टक्रीडा (board game) अमूर्तरचनाक्रीडा
भाषा(ः)	संस्कृतम्
क्रीडालवः	२
आयोजनावधिः	क्षणमेकम्
क्रीडासमयः	सामान्यक्रीडाः १०-६० निमेषेषु समाप्यते; स्पर्धाः १० निमेषतः ६ घण्टाधिकः
यादृच्छिकावसरः	न कोपि
कौशलानि	चतुरङ्गरचना, चतुरङ्गकौशलानि

चतुरङ्गक्रीडा (Chess) एका बहुप्रसिद्धा पारम्परिकक्रीडा वर्तते।

चतुरङ्गक्रीडा द्वन्द्वक्रीडा वर्तते। एषा क्रीडा शारिपट्टे (chess board) क्रीडन्ति। अस्मिन् शारिपट्टे ६४ समचतुरस्राः वर्तन्ते। एतादृशाः समचतुरस्राः एकस्मिन् पङ्क्तौ अष्ट योजितं वर्तते। आहत्य अष्टपङ्क्तयः वर्तन्ते। अत्र प्रत्येकस्य क्रीडकस्य सविधे १६ पदातयः भवन्ति। तेषां नामानि अधः निर्धिष्टवत् सन्ति

पदातीनां नाम	पदातीनां सङ्ख्या
राजा	१
सेनापति	१
रथः	२
अश्वः	२
हस्तिः	२
पदातिः	८

चतुरङ्गक्रीडायां यदा प्रतिस्पर्धिक्रीडकस्य राज्ञः स्थानान्तरार्थम् अवकाशः न भवति, तदानीं स्पर्धी विजेता भवति तथा च क्रीडायाः समाप्तिः भवति। चतुरङ्गक्रीडायां यदा प्रतिस्पर्धिक्रीडकस्य राज्ञः स्थानान्तरार्थम् अवकाशः न भवति तादृशस्थितिम् चेक्मेट् (आङ्ग्ल: checkmate), अन्ततः उत्पत्तिः शाह् मात् (फारसी: شاه مات) इत्युच्यते।
चतुरङ्गक्रीडायां रुचिः जगति प्रायः सर्वेषां वर्तते। अस्य क्रीडायाः स्पर्धा विभिन्नस्तरेषु भवति। तेषां नामानि एवं भवति,

विश्वचतुरङ्गविजेता
विश्वमहिला्चतुरङ्गविजेत्री
विश्वबालकानां चतुरङ्गविजेता
विश्वज्येष्ठानां चतुरङ्गविजेता
विश्वदूरस्थचतुरङ्गविजेता
विश्वसङ्गणकचतुरङ्गविजेता

चतुरङ्गक्रीडायाः मान्यता विश्वओलम्पिक् समितिः एवं विश्वचदुरङ्गसंस्थायाः वर्तते। चतुरङ्गक्रीडायां विभिन्नप्रकाराः वर्तन्ते।

इतिहासः

[सम्पादयतु]

अस्याः क्रीडायाः प्रारम्भः गुप्तसाम्राज्यस्य काले अभवत्। तदानीमेव तस्य नाम चतुरङ्गम् इति आसीत्। तस्मिन् काले पदातीनां नामानि अश्वः, रथः, हस्तिः आसन्। कालान्तरे नैट् (आङ्ग्ल: knight), बिशप् (आङ्ग्ल: bishop), रूक् (आङ्ग्ल: rook) इति नामानि व्यवहारे आगतानि। ६०० तमे वर्षे पारस्यदेशे एषा क्रीडा आसीत् इत्यस्मिन् विषये साक्षाधाराः लभ्यन्ते। तस्मिन् काले चत्रङ्ग् इति चतुरङ्गक्रीडायाः नाम आसीत्। चत्रङ्ग् इति नामोल्लेखः पर्शिया अथवा ईरान्-देशस्य त्रिषु प्रणयमाहाकाव्येषु श्रूयते । ६३३ तमात् वर्षादारभ्य ६४४ तमस्य वर्षस्य काले पारस्य देशः इस्लाम्-धर्मस्य शासनाधीने आसीत्। तस्मिन् काले चत्रङ्ग् (फारसी: چترنگ) इत्यस्य अरबीप्रभावे एवं अरबीभाषायां च शतरञ्ज् (अरबी: شطرنج‎) इति नामान्तरम् अभवत्। स्पेन्-देशे शत्रञ्ज् इत्यस्य अख़ेद्रेज़् (स्पैनिश: ajedrez) इति उच्चारणम्। पुर्तगाल भाषायां शद्रेज़् (पुर्तगाली: xadrez) इति उच्चारणम्। यवनदेशः भाषायां ज़त्रीकियोन् (यूनानी: ζατρίκιον) इति उच्चारणम्। परन्तु इतरस्मिन् युरोप् प्रदेशे आङ्ग्लपदं चेक् इत्यस्मात् चेस् (आङ्ग्ल: chess) इति उच्चारणं व्यवहारे आगतम्। १३ शतके ताळपत्रे अस्याः क्रीडायाः विषये उल्लेखः लभ्यते। अस्य क्रीडायाः आरम्भः चीनादेशस्य श्याञ्चि (चीनी: 象棋) एवं जपान् शोगु (जापानी: 将棋) क्रीडातः इत्यपि श्रूयते।
प्रथमविश्वविजेता विल्हेम् स्टैनेट्स् १८८६ तमे वर्षे अभवत्। वर्तमानकाले चतुरङ्गविश्वविजेता म्याग्नस् कार्ल्सनः वर्तते। १९९७ तमे वर्षे प्रथमवारं विश्वचतुरङ्गविजेताक्रीडा डीप् ब्लू इति सङ्गणकस्य साहाय्येन सङ्गणकद्वारा क्रीडायाः स्पर्धा आरब्धा।