एरिक्सन-महोदयस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तः

एरिक्सनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तः प्रसिद्धः अस्ति । यथा मास्लो इत्यस्य मानवतावादी व्यक्तित्वसिद्धान्तः, क्रेडस्य मनोविश्लेषणात्मकसिद्धान्तः, एडलरस्य व्यक्तिगतमनोविज्ञानस्य सिद्धान्तः, चुङ्गस्य विश्लेषणात्मकसिद्धान्तः इत्यादयः। अधुना एरिकसनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तं ज्ञातव्यं अवगन्तुं च आवश्यकम् । एरिकसनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य नामकरणं व्यक्तित्वस्य मनोसामाजिकसिद्धान्तः इति अभवत्, यस्मिन् एरिकसनः व्यक्तित्वस्य विकासस्य संगठनस्य च व्याख्यानार्थं समाजस्य व्यक्तिस्य च भूमिकां स्वीकृतवान् व्यक्तित्वस्य एषः मनोसामाजिकसिद्धान्तः कः ? तस्य मूलभूताः प्रत्ययाः काः सन्ति ? अस्य सिद्धान्तस्य अनुसारं व्यक्तिस्य व्यक्तित्वस्य विकासः कथं भवति ? अस्य विकासस्य प्रभावं के कारकाः कुर्वन्ति ? इत्यादि

एरिक्सन-महोदयस्य व्यक्तित्वस्य मनोसामाजिकसिद्धान्तः

एरिक् एरिप्सन (१९०२) अहङ्कारमनोवैज्ञानिकरूपेण मनोविज्ञानक्षेत्रे प्रसिद्धः अस्ति । तस्य प्रस्तावितः व्यक्तित्वसिद्धान्तः अपि क्रेड् इत्यस्य मनोविश्लेषणात्मकसिद्धान्तेन बहुधा प्रभावितः अस्ति तथापि सः स्वस्य सिद्धान्ते एतादृशानां केषाञ्चन कारकानाम् अपि महत्त्वं दत्तवान्, येषां चर्चा क्रेड् इत्यनेन न कृता यथा एरिकसनः मानवव्यक्तित्वस्य विकासे सामाजिकानां ऐतिहासिककारकाणां च भूमिकां अपि स्वीकृतवान् अस्ति । अत एव तस्य सिद्धान्तः व्यक्तित्वस्य मनोसामाजिकसिद्धान्तः इति प्रसिद्धः ।

मानवस्वभावविषये पूर्वधारणा

प्रायः प्रत्येकेन मनोवैज्ञानिकेन मानवस्वभावसम्बद्धानि काश्चन कल्पनाः, विश्वासाः प्रदत्ताः सन्ति। अतः मानवस्वभावस्य सम्बन्धे इरिप्सनस्य अपि केचन (केचन) पूर्वकल्पनाः अर्थात् प्रत्ययाः सन्ति । यत् तस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य अवगमने अस्मान् बहुधा साहाय्यं करोति। अतः ज्ञातव्यं यत् एरिक्सनस्य मानवस्वभावस्य विषये काः विश्वासाः सन्ति? तेषां व्याख्या यथा-

1. इरिप्सनः मानवस्वभावे महत्त्वपूर्णानि त्रीणि तत्त्वानि मन्यन्ते, ये निम्नलिखितरूपेण सन्ति-

एकः। सिद्धिवादः

ख. पर्यावरणवाद

ग. परिवर्तनशीलता

2. इरिप्सनः स्वस्य सिद्धान्ते मानवस्वभावस्य अन्येषां केषाञ्चन पक्षानाम् यथा वस्तुनिष्ठता, सक्रियता, नियतवादः, ज्ञानक्षमता, विषमस्थिरता इत्यादीनां महत्त्वं न्यूनं दत्तवान् अस्ति

एरिप्सनः मूलतः अहङ्कारस्य विकासः कथं भवति, तस्य कार्याणि कानि इति विषये स्वस्य ध्यानं केन्द्रीकृतवान् अस्ति? अहङ्कारस्य विकासस्य कार्यस्य च इडस्य च अतिअहङ्कारस्य च विकासस्य कार्ययोः सम्बन्धः नगण्यः अस्ति । तथ्यसिद्धान्तस्य मूलप्रत्ययः अस्ति यत् मानवस्य व्यक्तित्वस्य विकासः बहुपदं गत्वा भवति तथा च एते चरणाः शाश्वताः पूर्वनिर्धारिताः च भवन्ति । न केवलं एतत्, एते विकासस्य चरणाः एकेन विशिष्टेन नियमेन नियन्त्रिताः नियन्त्रिताः च भवन्ति, यत् Epigenetic puincipte इति कथ्यते ।

मनोसामाजिक-अहंकारविकासस्य चरणानां लक्षणानि

एरिप्सन इत्यनेन स्वस्य प्रसिद्धे पुस्तके 'Childhood and Society, 1963' इति ग्रन्थे मनोसामाजिक अहङ्कारविकासस्य ८ चरणाः दत्ताः सन्ति । एरिक्सनस्य मते विकासस्य प्रत्येकं चरणं भवितुं आदर्शः समयः भवति । प्रत्येकं चरणं क्रमेण आगच्छति, व्यक्तित्वस्य विकासः क्रमेण भवति । रिप्सनस्य मते जैविकपरिपक्वतायाः, सामाजिक-ऐतिहासिकशक्तयोः अन्तरक्रियायाः च परिणामेण व्यक्तित्वस्य एषः विकासः भवति । मनोसामाजिकविकासस्य एतेषां चरणानां केचन महत्त्वपूर्णाः लक्षणानि सन्ति, येषां व्याख्या निम्नलिखितबिन्दुनाम् अन्तर्गतं कर्तुं शक्यते-

1. रिप्सनस्य मते मनोसामाजिकविकासस्य चरणस्य प्रथमं महत्त्वपूर्णं वैशिष्ट्यं "संक्रमणम्" अस्ति । संक्रांति इत्यस्य अर्थः- प्राणिनः जीवने एतादृशः मोक्षबिन्दुः, यः तस्मिन् परिस्थितौ व्यक्तिस्य जैविकपरिपक्वतायाः सामाजिकमागधायाश्च अन्तरक्रियायाः कारणेन उत्पद्यते।

2. एरिकसनस्य मतं यत् प्रत्येकं मनोसामाजिकसंक्रमणे सकारात्मकं (सकारात्मकं) नकारात्मकं (नकारात्मकं) च तत्त्वौ वर्तन्ते । जैविकपरिपक्वतायाः, प्रत्येकस्मिन् चरणे नवीनसामाजिकमागधानां च कारणात् द्वन्द्वः भवितुं स्वाभाविकः अतः व्यक्तित्वस्य विकासः अवरुद्धः भवति तथा च व्यक्तित्वसम्बद्धाः बहवः विकाराः उत्पद्यन्ते।

3. एरिकसनस्य मतं यत् प्रत्येकस्य मनोसामाजिकविकासस्य चरणस्य संक्रमणस्य समाधानं व्यक्तिना कर्तव्यम्, यतः यदि अग्रिमे चरणे एतत् न भवति तर्हि व्यक्तिस्य व्यक्तित्वस्य विकासः सुनियोजितरूपेण सम्यक् च प्रकारेण न भवति यदा मनुष्यः संक्रान्तिं समाधायति तदा तस्मिन् विशेषा मनोसामाजिकशक्तिः उत्पद्यते । एषा शक्तिः गुण उच्यते।

4. एरिप्सनस्य मते मनोसामाजिकविकासस्य प्रत्येकस्मिन् चरणे त्रयः आर भवन्ति, येषां कृते एरिप्सनस्य त्रयः रु. एते त्रयः रः सन्ति- .

एकः। संस्कारीकरण

ख. संस्कार

स. संस्कारवाद

एकः। संस्कारीकरणम् - एरिकसनस्य मते संस्कारीकरणस्य अर्थः समाजस्य व्यक्तिभिः सह सांस्कृतिकरूपेण स्वीकृतरीत्या व्यवहारः वा संवादः वा भवति । , ९.

ख. संस्कारस्य अर्थः - "आवृत्तिप्रकृतेः मुख्यघटनानि दर्शयितुं प्रौढसमूहेन क्रियमाणानि कर्माणि।" , ९.

स. संस्कारवादः - संस्कारवादे यः विकारः उत्पद्यते तस्य नाम एरिकसनेन संस्कारवादः इति कृतम् । अस्मिन् प्राणी स्वयमेव एकाग्रतां करोति।

5. एरिकसनस्य मते प्रत्येकस्य मनोसामाजिकपदस्य निर्माणं पूर्वचरणस्य विकासैः सह सम्बद्धम् अस्ति । एवं प्रकारेण मनोसामाजिकविकासस्य चरणानां केचन महत्त्वपूर्णाः विशेषताः सन्ति, येषां अवगमनानन्तरं, वयं एरिकसनेन कथितानि व्यक्तित्वविकासस्य चरणानि सहजतया अवगन्तुं शक्नुमः।

मनोसामाजिक-विकासस्य अवस्थाः

प्रत्येकं मनोवैज्ञानिकः स्वस्य सिद्धान्ते व्यक्तित्वविकासस्य केचन चरणाः कथिताः, ये क्रमेण आगच्छति तथा च तेषां माध्यमेन मानवव्यक्तित्वस्य क्रमेण विकासः भवति अस्मिन् क्रमे इरिप्सन इत्यनेन मनोसामाजिकविकासस्य अष्टपदार्थाः अपि वर्णिताः, येषु मानवस्य व्यक्तित्वस्य विकासः भिन्नभिन्नरूपेण भवति । एतेषां चरणानां चर्चा निम्नलिखितबिन्दुनाम् अन्तर्गतं कृता अस्ति-

(1) शैशवः विश्वासः वर्सेस् अविश्वासः

(2) प्रारम्भिकबाल्यकालः स्वायत्तता बनाम लज्जा

(3) क्रीडा आयुः उपक्रमः विरुद्धं अपराधबोधः

(4) विद्यालय आयुः परिश्रमः विरुद्धं चोटः

(5) किशोरावस्था : अहंकारपरिचय बनाम भूमिकाभ्रम

(6) प्रारम्भिक प्रौढता : आत्मीयता बनाम एकांत

(7) मध्यवयस्कता : आनुवंशिकता बनाम ठहराव

(8) परिपक्वता : अहंकार अखण्डता बनाम निराशा

1. शैशवकालः विश्वासः बनाम अविश्वासः - रिप्सनस्य मते एषः मनोसामाजिकविकासस्य प्रथमः चरणः अस्ति, यः क्रेडस्य मनोविश्लेषणात्मकसिद्धान्तस्य व्यक्तित्वविकासस्य प्राथमिकचरणस्य सदृशः अस्ति इरिप्सनस्य मतं यत् शिशुत्वस्य वयः जन्मतः प्रायः १ वर्षपर्यन्तं एव भवति । अस्मिन् वयसि यदा बालस्य मातुः पर्याप्तं परिचर्या, प्रेम च भवति तदा इरिप्सनस्य मते प्रथमाः सकारात्मकाः गुणाः बालके विकसिताः भवन्ति ।

एष गुणः अस्ति- बालस्य आत्मनः परस्य च विश्वासस्य विश्वासस्य च विकासः। एषः गुणः तस्य बालस्य स्वस्थव्यक्तित्वस्य विकासे अधिकं योगदानं ददाति, परन्तु तद्विपरीतम् यदि बालस्य सम्यक् पोषणं मातुः कृते न भवति तर्हि माता बालस्य तुलने अन्यकार्यं व्यक्तिं च प्राथमिकताम् अददात्।नकारात्मकाः अहङ्कारगुणाः इत्यादयः अविश्वासः, हीनता, भयम्, आशङ्का, ईर्ष्या इत्यादयः बालके विकसिताः भवन्ति, येन तस्य व्यक्तित्वविकासः अधिकं प्रभावितः भवति । इरिप्सनस्य मतं यत् यदा शैशवे बालकः विश्वासस्य विरुद्धं अविश्वासस्य विग्रहस्य सम्यक् समाधानं करोति तदा तस्य "आशा" इति विशेषा मनोसामाजिकशक्तिः विकसिता भवति

आशा इत्यस्य अर्थः-" एतादृशी अवगमनं वा शक्तिः यस्य कारणेन बालकः स्वस्य अस्तित्वं स्वस्य सांस्कृतिकपर्यावरणं च सार्थकरूपेण अवगन्तुं क्षमतां विकसयति।"

2. प्रारम्भिकबाल्यकालः : स्वातन्त्र्यः वर्सेस् लज्जा - एषः मनोसामाजिकविकासस्य द्वितीयः चरणः अस्ति, यः प्रायः २ वर्षाणाम् ३ वर्षाणां यावत् भवति । एतत् क्रायड् इत्यस्य मनोलैङ्गिकविकासस्य "गुदामञ्चस्य" समानान्तरम् अस्ति ।

एरिप्सनस्य मतं यत् यदा बालस्य शैशवावस्थायां विश्वासस्य भावः विकसितः भवति तदा तस्य परिणामः अस्ति यत् अस्मिन् द्वितीये चरणे स्वातन्त्र्यं आत्मसंयमम् इत्यादीनां गुणानाम् विकासः भवति अत्र स्वतन्त्रतायाः अर्थः अस्ति यत् मातापितरौ स्वनियन्त्रणं कृत्वा स्वतन्त्रतया बालकान् स्वेच्छया कार्यं कर्तुं अनुमन्यन्ते । यदा बालकः मुक्तः न त्यज्यते तदा तस्मिन् लज्जा, निरर्थकता, आत्मसंशय, निःस्वार्थता इत्यादयः भावाः उद्भवितुं आरभन्ते, ये स्वस्थव्यक्तित्वस्य लक्षणं न भवन्ति। रिप्सनस्य मते यदा बालकः स्वातन्त्र्यस्य विरुद्धं लज्जाविग्रहं सफलतया अतिक्रमयति तदा तस्मिन् विशेषा मनोसामाजिकशक्तिः उत्पद्यते, यस्याः नाम सः "इच्छाशक्ति" इति कृतवान्

रिप्सनस्य मते इच्छाशक्तिः तादृशी शक्तिं निर्दिशति, यस्याः कारणेन बालकः स्वरुचिनुसारं स्वतन्त्रतया कार्यं करोति तथा च तस्मिन् एव काले आत्मसंयमस्य आत्मसंयमस्य च गुणः अपि तस्मिन् विकसितः भवति

3. क्रीडाचरणम् : उपक्रमः बनाम पराजयः - मनोसामाजिकविकासस्य एषः तृतीयः चरणः मनोयौनविकासस्य क्रायड् इत्यस्य लैङ्गिकपदार्थेन सह सङ्गच्छते । एषा स्थितिः ४ तः ६ वर्षाणि यावत् भवति । एतस्मिन् वयसि बालकाः सम्यक् वक्तुं, गमनम्, धावनं इत्यादीनि शिक्षन्ति। अत एव तेषां रुचिः गृहात् बहिः स्वसहपाठिभिः सह क्रीडने, नूतनानि कार्याणि कर्तुं, नूतनानि उत्तरदायित्वं च निर्वहति। एतादृशं कार्यं तेषां सुखं ददाति। अस्मिन् च परिस्थितौ प्रथमवारं ते अवगच्छन्ति यत् तेषां जीवनस्य अपि विशेषः उद्देश्यः लक्ष्यं वा अस्ति, यत् तेषां प्राप्तव्यम्, परन्तु तद्विपरीतम् यदा मातापितरः बालकान् सामाजिककार्य्ये भागं ग्रहीतुं निवारयन्ति वा यदि बालकस्य दण्डः भवति एतादृशकार्यस्य इच्छां प्रकटयन् तदा तस्मिन् अपराधबोधः सृजति।

एतादृशेषु बालकेषु यौननपुंसकत्वस्य निष्क्रियतायाः च प्रवृत्तिः अपि प्रसवम् आरभते। रिप्सनस्य मते यदा बालकः उपक्रमस्य विरुद्धं दोषस्य विग्रहस्य सफलतया समाधानं करोति तदा तस्मिन् उद्देश्यपूर्णता इति नूतना मनोसामाजिकशक्तिः विकसिता भवति एतस्याः सामर्थ्यस्य कारणात् बालस्य जीवने लक्ष्यं निर्धारयितुं क्षमता अपि च तत् प्राप्तुं भयं विना भवति ।

4. विद्यालयस्य चरणः : प्रयासः बनाम हीनता - मनोसामाजिकविकासस्य एषः चतुर्थः चरणः ६ वर्षस्य परितः आरभ्य प्रायः १२ वर्षपर्यन्तं भवति । एतत् क्रायड् इत्यस्य मनोलैङ्गिकविकासस्य गुप्तपदस्य समानान्तरम् अस्ति । अस्मिन् स्तरे बालकः प्रथमवारं विद्यालयस्य माध्यमेन औपचारिकशिक्षां प्राप्नोति । सः स्वपरिसरस्य जनानां सह कथं व्यवहारं कर्तव्यम्, कथं संवादं कर्तव्यम् इत्यादीनि व्यावहारिककौशलं शिक्षते, येन तस्मिन् परिश्रमस्य भावः विकसितः भवति । एषा परिश्रमस्य भावना विद्यालये शिक्षकैः, प्रतिवेशिभिः च चोद्यते, परन्तु यदि केनचित् कारणेन बालकः स्वक्षमतायां शङ्कां कर्तुं आरभते तर्हि तस्मिन् हीनतायाः भावः सृजति, येन तस्य स्वस्थव्यक्तित्वस्य विकासे बाधा भवति परन्तु यदि बालकः प्रयत्नस्य विरुद्धं हीनतायाः संघर्षात् सफलतया बहिः आगच्छति तर्हि सः योग्यता इति मनोसामाजिकशक्तिं विकसयति। दक्षतायाः अर्थः- कार्यस्य सम्पादने शारीरिक-मानसिक-क्षमतानां सम्यक् उपयोगः ।

5. किशोरावस्था : अहङ्कारपरिचयः बनाम भूमिकाभ्रमः - रिप्सनस्य मते किशोरावस्था १२ वर्षाणां यावत् प्रायः २० वर्षाणां यावत् भवति । अस्मिन् स्तरे किशोरवयस्कानाम् मनोसामाजिकपक्षद्वयं विकसितं भवति । प्रथमः अहङ्कारपरिचयः इति सकारात्मकः पक्षः द्वितीयः भूमिकाभ्रमः अथवा तादात्म्यभ्रमः इति नकारात्मकः पक्षः ।

इरिप्सनस्य मतं यत् यदा किशोरः अहङ्कारपरिचयस्य विरुद्धं भूमिकाभ्रमस्य उत्पद्यमानस्य समस्यायाः समाधानं करोति तदा सः अन्तःकरणीयता इति विशेषं मनोसामाजिकशक्तिं विकसयति। अत्र अन्तःकरणस्य अर्थः किशोरवयस्कानाम् समाजे प्रचलितविचारधारा-मानक-शिष्टाचारानुसारं वर्तयितुं सामर्थ्यम् । इरिप्सनस्य मते किशोरेषु अन्तःकरणस्य भावस्य उद्भवः तेषां व्यक्तित्वविकासस्य सूचकः भवति ।

6. युवा प्रौढता : आत्मीयता बनाम अव्यवस्था - मनोसामाजिकविकासस्य अस्मिन् षष्ठे चरणे व्यक्तिः प्रारम्भिकपारिवारिकजीवने विवाहं प्रविशति । एषः चरणः २० तः ३० वर्षपर्यन्तं भवति । अस्मिन् स्तरे व्यक्तिः स्वतन्त्रतया जीवनयापनं आरभते, समाजस्य सदस्यैः, मातापितृभिः, भ्रातृभिः, अन्यैः बन्धुभिः च सह निकटसम्बन्धं स्थापयति । तेन सह सः आत्मनः निकटसम्बन्धमपि स्थापयति, परन्तु अस्याः स्थितिः अन्यः पक्षः अस्ति, यदा सः व्यक्तिः स्वस्य नष्टत्वेन अन्येन वा कारणात् परैः सह सन्तोषजनकं सम्बन्धं स्थापयितुं असमर्थः भवति, यदि एवम् । तस्य नाम बिल्गन इति । यदा एकान्तवासस्य परिमाणं अधिकं भवति तदा व्यक्तिस्य व्यवहारः मनोविकारयुक्तः अथवा असामाजिकः भवति ।

निकटतायाः विरुद्धं विरहात् उत्पद्यमानस्य समस्यायाः सफलसमाधानं कृत्वा व्यक्तिे स्नेहः इति विशेषा मनोसामाजिकशक्तिः विकसिता भवति। रिप्सनस्य मते स्नेहस्य अर्थः सम्बन्धस्य निर्वाहार्थं परस्परं भक्तिः भवितुं वा क्षमता वा भवति । एषः स्नेहः तदा व्यक्तः भवति यदा कश्चन व्यक्तिः परे प्रति उत्तरदायित्वं, सद्भावं, आदरं वा प्रकटयति ।

7. मध्यवयस्कत्वम् : जननाङ्गता बनाम स्थिरता - मनोसामाजिकविकासस्य सप्तमः चरणः अस्ति, यः ३० वर्षाणां ६५ वर्षाणां यावत् विचार्यते । इरिप्सनस्य मतं यत् अस्मिन् परिस्थितौ प्राणिनः जननत्वस्य भावः विकसितः भवति, यस्य अर्थः अस्ति यत् व्यक्तिः स्वस्य भविष्यस्य पीढीयाः कल्याणस्य विषये चिन्तयति, ते जनाः (भविष्यस्य पीढीयाः जनाः) यस्मिन् समाजे जीविष्यन्ति तस्मिन् समाजे सुधारं कर्तुं प्रयतते। यदि कस्यचित् व्यक्तिस्य प्रजननशक्तिः नास्ति तर्हि स्थगिततायाः सम्भावना वर्धते, यस्मिन् व्यक्तिः स्वस्य सुखानाम् आवश्यकतानां च अधिकतमं प्राधान्यं ददाति

यदा कश्चन व्यक्तिः प्रजननक्षमतायाः स्थिरतायाः च कारणेन उत्पद्यमानस्य विग्रहस्य सफलतया समाधानं करोति तदा तस्य व्यक्तिस्य परिचर्या इति विशेषा मनोसामाजिकशक्तिः विकसिता भवति यदा परिचर्यायाः गुणः विकसितः भवति तदा व्यक्तिः परस्य आरामस्य, कल्याणस्य च विषये चिन्तयति ।

8. परिपक्वता : अहङ्कारः समाप्तिः बनाम निराशा - एषः मनोसामाजिकविकासस्य अन्तिमः चरणः अस्ति। अस्मिन् चरणे ६५ वर्षाणि यावत् आयुः यावत् अर्थात् मृत्युपर्यन्तं कालः अन्तर्भवति । सामान्यतया एषः चरणः वृद्धावस्था इति गण्यते, यस्मिन् व्यक्तिः स्वस्य स्वास्थ्यं, समाजेन परिवारेण सह समायोजनं, स्ववयसः जनानां सह सम्बन्धं स्थापयितुं इत्यादीनि अनेकानि आव्हानानि सम्मुखीभवितुं अर्हन्ति । अस्मिन् अवस्थायां व्यक्तिः भविष्यस्य विषये ध्यानं न दत्त्वा स्वस्य पूर्वसफलतां असफलतां च स्मरति, मूल्याङ्कनं च करोति । इरिप्सनस्य मते अस्मिन् परिस्थितौ नूतना मनोसामाजिकक्रान्तिः न जायते । रिप्सनस्य मते अस्य चरणस्य मुख्यं मनोसामाजिकशक्तिः परिपक्वता अस्ति । अस्मिन् स्तरे व्यक्तिः वास्तविकरूपेण परिपक्वः भवति, परन्तु केचन जनाः ये स्वजीवने असफलाः भवन्ति । अस्मिन् अवस्थायां चिन्तितत्वात् ते विषादिताः एव तिष्ठन्ति, स्वजीवनं भारं मन्यन्ते च । यदि एषा निराशा चिन्ता च तिष्ठति तर्हि ते मानसिकविषादग्रस्ताः भवन्ति । एवं स्पष्टं भवति यत् एरिक्सनस्य मते मनोसामाजिकविकासस्य अष्टपदार्थाः सन्ति येषां माध्यमेन मानवस्य व्यक्तित्वस्य क्रमेण विकासः भवति

एरिक्सनस्य सिद्धान्तस्य मूल्याङ्कनम्

प्रत्येकस्य सिद्धान्तस्य स्वकीयं महत्त्वं, काश्चन सीमाः च सन्ति । कोऽपि सिद्धान्तः स्वयमेव पूर्णः नास्ति अतः एतान् दोषान् दूरीकर्तुं नूतनाः सिद्धान्ताः प्रस्ताविताः भवन्ति । अतः एरिक इरिप्सनस्य व्यक्तित्वस्य मनोसामाजिकसिद्धान्तस्य केचन दोषाः लक्षणानि च सन्ति । अस्य सिद्धान्तस्य मुख्यगुणाः लक्षणानि वा के के सन्ति ?

गुणाः

(i) समाजस्य व्यक्तिस्य च भूमिकायां बलं दत्तम् - एरिकसनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य सर्वाधिकं सुन्दरं वस्तु अस्ति यत् व्यक्तित्वस्य विकासे स्वस्थसङ्गठनस्य च विकासे सामाजिककारकाणां भूमिकां व्यक्तिं च समानरूपेण स्वीकृतवान् अस्ति।

(ii) किशोरावस्थायाः महत्त्वपूर्णं स्थानं - एरिकसनः मनोसामाजिकविकासस्य अष्टचरणयोः मध्ये किशोरावस्थायाः कृते अतीव महत्त्वपूर्णं स्थानं दत्तवान्। एरिकसनस्य मते किशोरावस्था व्यक्तित्वविकासस्य अतीव संवेदनशीलः चरणः अस्ति । अस्मिन् समये बहवः महत्त्वपूर्णाः शारीरिकाः, मानसिकाः, भावनात्मकाः च परिवर्तनाः भवन्ति यदा क्रेड् इत्यनेन स्वस्य मनोविश्लेषणात्मकसिद्धान्ते अस्य चरणस्य तुल्यकालिकरूपेण न्यूनं महत्त्वं दत्तम् आसीत्

(iii) आशावादी दृष्टिकोण - इरिप्सनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य अतीव महत्त्वपूर्णं वैशिष्ट्यं अस्ति यत् तस्य सिद्धान्ते आशावादीदृष्टिकोणस्य झलकं दृश्यते। इरिप्सनस्य मतं यत् प्रत्येकस्मिन् चरणे व्यक्तिस्य केचन दोषाः, बलानि च सन्ति । अतः यदि कश्चन व्यक्तिः एकस्मिन् चरणे असफलः अभवत् तर्हि अन्यस्मिन् चरणे अपि असफलः भविष्यति इति न भवति यतः दोषैः सह सम्भावना अपि अस्ति, या प्राणिनः निरन्तरं अग्रे गन्तुं प्रेरयति ।

(iv) जन्मतः मृत्युपर्यन्तं मनोसामाजिकघटनानां समावेशः – तस्य सिद्धान्ते व्यक्तित्वस्य विकासस्य समन्वयस्य च व्याख्याने जन्मतः मृत्युपर्यन्तं व्यक्तिस्य मनोसामाजिकघटनानां समावेशः कृतः, येन अन्येभ्यः सिद्धान्तेभ्यः भेदः भवति।तत् अतीव करोति विशेषः।

दोषः

समीक्षकाः एरिकसनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य आलोचनां केषाञ्चन बिन्दुनाम् आधारेण कृतवन्तः, यत् निम्नलिखितरूपेण अवगन्तुं शक्यते-

1. अति आशावादी दृष्टिकोणः - केचन समीक्षकाः वदन्ति यत् एरिक्सनः स्वस्य सिद्धान्ते अति आशावादी दृष्टिकोणं स्वीकृतवान् अस्ति ।

2. केवलं क्रेडस्य सिद्धान्तस्य सरलीकरणं - केचन समीक्षकाः अपि मन्यन्ते यत् इरिप्सनः किमपि नूतनं सिद्धान्तं न दत्तवान्, परन्तु सः केवलं क्रेड् इत्यस्य मनोविश्लेषणात्मकसिद्धान्तस्य सरलीकरणं कृतवान्

3. प्रयोगात्मकसमर्थनस्य अभावः - केचन समीक्षकाः अपि मन्यन्ते यत् एरिक्सनः स्वस्य व्यक्तित्वसिद्धान्ते प्रस्ताविताः तथ्याः अवधारणाः च प्रयोगेषु आधारिताः न सन्ति, अपितु केवलं तेषां व्यक्तिगतनिरीक्षणानाम् आधारेण एव सन्ति अतः तेषां व्यक्तिगतपक्षपातस्य सम्भावना अधिका भवति। एतेषु तथ्येषु वैज्ञानिकतायाः विषयत्वस्य च अभावः अस्ति ।

4. सामाजिकवातावरणेन प्रभावितः न अपि व्यक्तित्वविकासः सम्भवः - केचन समीक्षकाः मन्यन्ते यत् स्वस्थव्यक्तित्वस्य विकासः तदा एव सम्भवति यदा व्यक्तिः परिवर्तनशीलसामाजिकवातावरणे समायोजनं करोति। समीक्षकाणां मते एतादृशाः केचन उदाहरणानि अपि उपलभ्यन्ते, यदा व्यक्तिः स्वयं सामाजिकपरिस्थित्या प्रभाविताः न आसन् तथा च ते स्वविचारैः समाजे क्रान्तिकारीपरिवर्तनानि आनयन्ति स्म तथा च तेषां व्यक्तित्वस्य विकासः उत्तमतया तुल्यकालिकरूपेण स्वस्थतया च अभवत्

5. अन्तिममनोसामाजिकपदस्य व्याख्या अपूर्णा असन्तोषजनकं च - शुल्ज् इत्यस्य मतं यत् रिप्सनस्य व्यक्तित्वसिद्धान्तस्य अन्तिमः अष्टमः चरणः परिपक्वता: अहङ्कारसिद्धिः वर्सेस् निराशा, अपूर्णः असन्तोषजनकः च अस्ति अस्मिन् स्तरे रिप्सन इत्यनेन यथा वर्णितं तथा व्यक्तित्वस्य विकासः सन्तोषजनकरूपेण न भवति ।

सारांशः

उपर्युक्तविमर्शात् भवान् अवश्यमेव अवगतवान् यत् एरिक् एरिकसनस्य व्यक्तित्वस्य मनोसामाजिकसिद्धान्तः कः? तस्य मूलभूताः प्रत्ययाः कानि सन्ति ? एरिकसनस्य मते व्यक्तित्वस्य विकासः कथं भवति ? इत्यादि . वस्तुतः एरिकसनस्य सिद्धान्तस्य मूलभूतं वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् व्यक्तित्वस्य विकासे सामाजिक-ऐतिहासिककारकाणां, व्यक्तिस्य च भूमिकां सः समानरूपेण स्वीकृतवान् अस्ति अपि च व्यक्तित्वस्य विकासस्य व्याख्याने जन्मतः मृत्युपर्यन्तं व्यक्तिस्य सम्पूर्णजीवनस्य घटनाः समाविष्टाः सन्ति, यतः एरिकसनस्य मते व्यक्तित्वेन भूतकालस्य भविष्यस्य च घटनायाः समानं महत्त्वं भवति यद्यपि समीक्षकाः अनेकेषां आधारेण अस्य सिद्धान्तस्य आलोचनां कृतवन्तः तथापि एरिक्सनस्य मनोसामाजिकव्यक्तित्वसिद्धान्तस्य महत्त्वं न निराकर्तुं शक्यते ।  

सम्बद्धाः लेखाः

• भारतम्
• संस्कृतम्
• अष्टाङ्गयोगः
• हठयोगः