खरोष्ठीलिपिः

खरोष्ठीलिपिः(Kharoshthi वा Kharoṣṭhī) भारतीयप्राचीनलिपिषु अन्यतमा । 'शाहबाजगढ़ी'प्रदेशे तथा 'मनसेहरा'प्रदेशे च प्राप्तेषु अशोकशिलालेखेषु खरोष्ठीलिप्या उत्कीर्णाः नीतयः सन्ति । अस्याः लिपेः प्रभावः वायव्यभारतमात्रे आसीत् । वस्तुतः ब्राह्मीलिपिरपेक्षया सङ्कुचितरूपत्वात् खरोष्ठीलिपितः प्रतिनिधिलिपेः उत्पत्तिः न जातः।

खरोष्ठीलिपिः
तारिम द्रोणी इति स्थाने प्राप्ता खरोष्ठीलिप्यां लिखितमातृका (क्रैस्तवीय द्वितीयशतकम्)
प्रकारः	अल्फासिलैबरी Alphasyllabary
भाषा(ः)	गान्धारी, प्राकृतभाषा
स्थितिकालः	प्रायः क्रैस्तपूर्वं ४००तः क्रैस्तवीय ३०० शतकम्
जननस्रोतः	प्रोटो-सिनेटिक् वर्णाः ध्वन्यात्मकवर्णाः अरमईक् लिपिः खरोष्ठीलिपिः
समकालीनलिपिः	ब्राह्मीलिपिः,पल्लवलिपिः,
लेखनगतिः	वर्णानां वामतो गतिः
युनिकोड सूची	Unicode.org chart

खरोष्टी पूर्वीकभारस्य गान्धारदेशे प्रयुक्तः लिपिः। जनाः संस्कृतम् गान्धारीप्राकृतम् च अस्याम् लिप्याम् अलिखन्। गान्धारदेशे एषा लिपिः तृतीयशतब्धिः पर्यन्तम् उपयुक्तः। एषाः दक्षिणभागात् आरभ्य वामभागम् प्रति लिखितम्। अस्य अक्षराणि अ र प च न द ब ड ष य ष्ट क स म ग स्थ ज श्व ध श ख क्ष ज्ञ र्थ(ह) भ छ ह्व त्स घ ठ न फ स्क य्स श्च ट ढ इति अनुक्रमे अभवन्। व्यञ्जन अक्षराणि ह्रस्वस्वरसहितानि आसन्।

नामेतिहासः

आविष्कारपूर्वं पाश्चत्यपण्डिताः( यूरोपीय) खरोष्ठीलिपेः 'बैक्ट्रियन्', 'इंडो-बैक्ट्रो-पालि', 'एरियनो-पालि' इत्यादीनि नामानि दत्तवन्तः । ललितविस्वारः इति लिपिविषयकमातृकायां(Manuscript) ६४ उल्लिखितासु लिपिषु खरोष्ठी लिपेर्नामस्ति । अस्य खरोष्ठीपदस्य व्युत्पत्तिविषये मतान्तराणि सन्ति । तेषु मतेषु 'प्रजलुत्स्की' महोदयस्य मतमेव सर्वाधिकमान्यम् । तस्य मतानुसारं 'खरपोस्त'(ऊखरपोस्त ऊखरोष्ठ) इति शब्दात् खरोष्ठीपदमागतम् । 'पोस्त' ईरान्-देशीयपदम् यस्यार्थः 'चर्म' । भारतस्य उत्तरपश्चिमदिशि एकनगरदेवतायाः नामापि 'खरपोस्त' इति अस्ति । चीनदेशीयपरम्परानुसारम् ऋषिः 'खरोष्ठ' अस्याः लिपेः आविष्कारं कृतवान् । ततः लिपेः 'खरोष्ठी' इति नाम प्राप्तम् ।

कालः

मुख्यसीमातः एवञ्च उत्तरपूर्वप्रदेशतः प्राप्तनिदर्शनेभ्य बुधैः अनुमीयते यत् खरोष्ठीलिपेः कालः प्रायः क्रैस्तपूर्वं चतुर्थशतकमासीत् । क्रैस्तपूर्वं तृतीयशतकतः क्रैस्तवीय तृतीयशतकपर्यन्तम् अस्याः लिपेः प्रभावः उत्तरपश्चिमभारते अधिकः आसीत् । परन्तु 'कुषाण'शासनकालानन्तरम् एषा लिपिः भारतखण्डतः बहिः चीन-तुर्किस्तानं प्रति स्थानान्तरिता आसीत् । तत्र एकशतकपर्यन्तं खरोष्ठीलिपिः जीवितासीत् । क्रैस्तवीय पञ्चमशतकपर्यन्तम् एषा लिपिः लुप्तासीत् ।

खरोष्ठीलिपेः निदर्शनानि

खरोष्ठीलिपेः निदर्शनानि प्रस्तरशिल्पेषु, धातुनिर्मितभाण्ड-मूर्ति-पात्रेषु भूर्जपत्रादिषु उपलब्धानि । खरोष्ठीलिपेः प्राचीनतमलेखः तक्षशिलायां प्राप्तः । तथा प्राय समकालिकचत्वारः लेखाः पुष्कलावत्यामपि लब्धाः । परन्तु अस्याः लिपेः मुख्यक्षेत्रम् उत्तरपश्चिमभारतं तथा पूर्व-अफगानिस्थानमासीत् । मथुरातः अपि खरोष्ठीलिप्याम् उत्कीर्णः अभिलेखः प्राप्तः । दक्षिणभारतप्रदेशेष्वपि अस्याः लिपेः प्रभावः असीत् । मैसूरुमण्डलस्य सिद्दापुरतः प्राप्ताभिलेखः तदेव अनुमोदयति ।

खरोष्ठीलिपेः वैशिष्ट्यम्

खरोष्ठीलिपेः मुख्यवैशिष्ट्यम् अत्र अक्षराणां दक्षिणतः गतिः । इतरवैशिष्ट्यानि यथाक्रमम्-

• प्रत्येकव्यञ्जनेषु 'अ' कारस्य विद्यमानता ।
• दीर्घस्वरस्य एवं स्वरमात्रायाः अभावः ।
• अन्यस्वरमात्राणाम् ऋजुदण्डेन अव्यक्तीकरणम् ।
• व्यञ्जनपूर्वपञ्चमवर्णानां सर्वत्र अनुस्वाररूपप्राप्तिः ।
• संयुक्ताक्षराणां स्वल्पता इत्यादीनि खरोष्ठीलिपेः प्रमुखवैशिष्ट्यानि ।

वर्णमाला

अ

इ

उ

ए

ओ

ऋ

क	ख	ग	घ
च	छ	ज		ञ
ट	ठ	ड	ढ	ण
त	थ	द	ध	न
प	फ	ब	भ	म
य	र	ल	व
श	ष	स	ह

ḱ

ṭ́h

अक्षराणि

𐨀 a

𐨁 i

𐨂 u

𐨅 e

𐨆 o

𐨃 ṛ

𐨐 क	𐨑 ख	𐨒 ग	𐨓 घ
𐨕 च	𐨖 छ	𐨗 ज		𐨙 ञ
𐨚 ट	𐨛 ठ	𐨜 ड	𐨝 ढ	𐨞 ण
𐨟 त	𐨠 थ	𐨡 द	𐨢 ध	𐨣 न
𐨤 प	𐨥 फ	𐨦 ब	𐨧 भ	𐨨 म
𐨩 य	𐨪 र	𐨫 ल	𐨬 व
𐨭 श	𐨮 ष	𐨯 स	𐨱 ह

𐨲 ḱ

𐨳 ṭ́h

संख्याः

खरोष्ठी संख्याः

۱	۲	۳	ㄨ	۱ㄨ	۲ㄨ	۳ㄨ	ㄨㄨ	۱ㄨㄨ
१	२	३	४	५	६	७	८	९
੭	Ȝ	੭Ȝ	ȜȜ	੭ȜȜ	ȜȜȜ	੭ȜȜȜ
१०	२०	३०	४०	५०	६०	७०
ʎ۱	ʎ۲
१००	२००

खरोष्ठीलिपेः यूनिकोड संकेतपुटम्

खरोष्ठीलिपिः Unicode.org chart (PDF)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+10A0x

𐨀

𐨁

𐨂

𐨃

𐨅

𐨆

𐨌

𐨍

𐨎

𐨏

U+10A1x

𐨐

𐨑

𐨒

𐨓

𐨕

𐨖

𐨗

𐨙

𐨚

𐨛

𐨜

𐨝

𐨞

𐨟

U+10A2x

𐨠

𐨡

𐨢

𐨣

𐨤

𐨥

𐨦

𐨧

𐨨

𐨩

𐨪

𐨫

𐨬

𐨭

𐨮

𐨯

U+10A3x

𐨰

𐨱

𐨲

𐨳

𐨸

𐨹

𐨺

𐨿

U+10A4x

𐩀

𐩁

𐩂

𐩃

𐩄

𐩅

𐩆

𐩇

U+10A5x

𐩐

𐩑

𐩒

𐩓

𐩔

𐩕

𐩖

𐩗

𐩘

Notes 1.^ खरोष्ठीलिपेः यूनिकोड संस्करणम् ६.१