रूपकालङ्कारः
रूपकालङ्कारः नाम अलङ्कारस्य तावत् बहुधा उपयोगः काव्येषु भवति । उपमायाः लक्षणं तावत् कुवलयानन्दे अप्पय्यदीक्षितः एवं प्रकथयति –
लक्षणम्
[सम्पादयतु]- विषय्यभेदताद्रूप्यरञ्जनं विषयस्य यत् ।
- रूपकं तत्त्रिधाधिक्यन्यूनत्वानुभयोक्तिभिः ॥
- अयं हि धूर्जटिः साक्षाद्येन दग्धाः पुरः क्षणात् ।
- अयमास्ते विना शम्भुस्तार्तीयीकं विलोचनम् ।
- शम्भुर्विश्वमवत्यद्य स्वीकृत्य समदृष्टिताम् ।
- अस्याः मुखेन्दुना लब्धे नेत्रानन्दे किमिन्दुना ॥
- साध्वीयमपरा लक्ष्मीरसुधासागरोदिता ।
- अयं कलङ्किनश्चन्द्रान्मुखचन्द्रोऽतिरिच्यते ॥
चन्द्रालोके अस्य अलङ्कारस्य लक्षणमेवं विद्यते ।
- यत्रोपमानचित्रेण सर्वथाप्युपरज्यते ।
- उपमेयमयी भित्तिः तत्र रूपकमिष्यते ॥
विषय्युपमानभूतं पद्मादि, विषयस्तदुपमेयभूतं वर्णनीयं मुखादि। विषयिणो रूपेण विषयस्य रञ्जनं रूपकम्, अन्यरूपेण रूपवक्तरणात् । तच्च्च क्वचित्प्रसिद्धविषय्यभेदे पर्यवसितं, क्वचिद्भेदे प्रतीयमान एव तदीयधरारोपमात्रे पर्यवसितम् । ततश्च रूपकं तावद्विविधम् अभेदरूपकं ताद्रूप्यरूपकं चेति । द्विविधमपि प्रत्येकं त्रिविधम् । प्रसिद्धविषय्याधिक्यवर्णनेन तन्न्यूनत्ववर्णनेन अनुभयोक्त्या चैवं रूपकं षड्विधम् ।