वराहमिहिरसिद्धान्तः
वराहमिहिरसिद्धान्तः ज्योतिषशास्त्रस्य कश्चन सिद्धान्तः। पञ्चसिद्धान्तिकायां वराहमिहिरेण स्वसिद्धान्तः प्रतिपादितः वर्तते। यद्यपि ज्योतिषशास्त्रे वराहमिहिरस्य सर्वातिशायि स्थानं तथापि तस्य मौलिकसिद्धान्तं तु सम्प्रत्यपि नैवास्मान् प्रसादीकरोति प्रकटनेन । तस्य पञ्चसिद्धान्तिकेति सिद्धान्तग्रन्थो लभ्यते श्रूयते च तस्य जातकार्णवो नाम करणग्रन्थोऽप्यस्तीति बृहत्संहिताऽग्रभागस्थाद् त्रिपाठिनः अवधबिहारिणोऽवतारिकालेखाज्ज्ञायते च । उक्तञ्च तेनैव बृहत्संहितायाम् -
‘वक्रानुवक़ास्तमयोदयाद्यास्ताराग्रहाण करणे मयोक्ताः'[१] इति ।
भट्टोत्पलस्तु ‘करणे इत्येतस्य पञ्चसिद्धान्तिकायाम् इति व्याख्याति किन्तु पञ्चसिद्धान्तिका हि न वराहस्य मौलिकसिद्धान्तवाहिकाऽपितु पुनरुक्तः सङ्ग्रहग्रन्थ एव । क्वचित्तु तत्र श्लोक एव ग्रन्थान्तरादनूदितो दृश्यते .यथा‘पञ्चदशाध्यायस्य त्रयोविंशतितमः श्लोकः-‘उदयो यो लङ्कायाम्०' इत्यादिः आर्यभटीयस्य गोलपादस्य त्रयोदशतमं पद्यम् । तथापि पञ्चसिद्धान्तिकायामपि वराहमिहिरस्य स्वकीयं चिन्तनमेव नास्तीति नैव वक्तुं शक्यते । तथाहि तत्रोक्तम्
‘अष्टादशभिर्बद्ध्वा ताराग्रहतन्त्रमेतदायभिः ।।
वरमिह वराहमिहिरो ददाति निर्मत्सरः करणम् ॥'[२]
इति कथनेन तस्य करणभागस्तु तस्यैव मौलिकी रचना प्रतीयते । तस्यायं प्रथमः कल्पः--
‘आकरणाद्रविभागाः दिवसाश्चारणिका रवौ कार्याः ।
अधिका यदा दिनेभ्यो भागा ज्ञेयास्तदा चक्रात् ।।' इति ।[३]
अपरत्र स सूर्यसिद्धान्तागतमध्यमग्रहे बीजसंस्कारमपि ददाति ।
यथा‘क्षेप्याः शरेन्द् (१५) विफलाः प्रतिवर्ष मध्यमक्षितिजे ।
दश दश गुरोविंशोध्याः शनैश्चरे सार्द्धसप्तयुताः ।
पञ्चद्वया (२५) विशोध्याः सिते बुधे खाश्विचन्द्र(१२० )युताः ।' इति ।
यदि हि वराहमिहिरेण स्वकीयोऽपि सिद्धान्तः प्रणीतोऽभविष्यत्तदा सौरे बीजसंस्कारो नैवापितोऽभविष्यत्, सिद्धान्ते एव संशोधितरूपप्रस्तुतिसम्भवात् । तथापि -
‘यत्तत्पर रहस्यं भ्रमति मतियंत्र तन्त्रकाराणाम् ।
तहमपहाय मत्सरमस्मिन् वक्ष्ये ग्रहे भानोः ॥
इति कथनेन तस्य मौलिक चिन्तनं प्रतिभात्येव । एवमेव---
‘प्रद्युम्नो भूतनये जीवे सौरे च विजयनन्दी ।
भग्नावतः स्फुटमिदं करणं दृष्टं वराहमिहिरेण ॥' इत्यपि ।
एतावता एतदेव सिध्यति यद्वराहः स्वसिद्धान्तप्रणयनापेक्षया प्रचलितसिद्धान्तानेव सामयिकीकृत्य गृह्णातीति । तथाकरणे तत्र यावानेव मौलिको भागस्तावानेव तस्य मौलिकः सिद्धान्तः । एतत्तु स्पष्टमेव यद्वराहः प्राचीनसूर्यसिद्धान्तमेवात्मसात्करोतीति । विशेषतो देशान्तरे छायासाधने ग्रहणे छेद्यके च स मूलतो विचिन्तयति तत्र तत्राशुद्धिसम्भवात् । परोन्नत्यसहिष्णुप्रकृतिको ब्रह्मगुप्ताचार्योऽपि वराहमिहिर नैव तथा विनिन्दति यद्यपि स वराहेण ग्रहणहेतुत्वेन भूच्छाया चन्द्रमसि प्रविष्टो राहुरित्यपि नोक्त इत्यालोचयत्येव । भास्कराचार्यस्तु तं स्तोत्यपि । ( सि० शि० १२ ) । वराहमिहिरः कामं सिद्धान्तप्रवर्तनेन नैव स्वाचार्यत्वं प्रदर्शितवान् किन्तु तस्य हि ज्योतिषाचार्यत्वं सर्वातिशायि । तस्य बृहज्जातक सम्प्रति जातकस्कन्धचूडामणित्वेन गृह्यते सर्वैः । तस्य बृहत्संहिता संहितास्कन्धस्य पृष्ठास्थि ।
वराहमिहिरेण हि प्रद्युम्नविजयनन्दिलाटदेवादीनां सिद्धान्तप्रसङ्ग मययवनमणित्थशक्तिविष्णुगुप्तदेवस्वामिसिद्धसेनजीवशर्मसत्याचार्याणां नामानि संहिताहोराप्रसङ्ग स्मृतानि, किन्तु तेषां विशेषपरिचयः कृतयश्च नाधुनाऽप्यस्माकं ज्ञाताः । आचार्यान्तरवद्वराहाचार्योऽपि स्वस्थितिकालजन्मस्थानविषये मौनमालम्बते । एतत्तु कथ्यते यत्स अवन्तीपुर्यामासीत् । यथा स एव बृहज्जातकान्ते कथयति-
‘आदित्यदासतनयस्तदवाप्तबोधः कापित्थके सवितृलब्धवरप्रसादः ।
अवन्तिको मुनिमतान्यवलोक्य सम्यक् होरां वराहमिहिरो रुचिरा चकार' ।। इति ॥ ९ ॥
किन्तु पद्येऽस्मिन् ‘चकार' इति लिटः प्रयोगेण श्लोकस्यास्य पश्चादवक्षिप्तत्वं स्पष्टयते । यदि हि श्लोकोऽयं वराहमिहिरेण स्वयं प्रणीतोऽभविष्यत्तदा ‘चकार' इत्येतस्य स्थाने अकार्षीत् अकार्ष वा प्रयुक्तमभविष्यत् । 'होरां वराहमिहिरो रुचिरामकार्षीत् यद्वा ‘होरां वराहमिहिरो रुचिरामकार्षम्' इति पाठः पूर्वपाठापेक्षया साधुतरोऽपि लगति । तेन नास्याचार्यप्रणीतत्वमिति स्पष्टमेव । अपरञ्च तत्रैव-‘मया कृतः ( २८/६ ), मया कृतं ( २८/७ ), यद्वा मया कुकृतमल्पमिहाकृतं वा' ( २८/८ ) इति उत्तमपुरुषप्रयोगप्रसङ्गे चकारेत्यन्यपुरुषप्रयोग एवाप्रासङ्गिकः । एतदप्युच्यते यत् नवाधिकपञ्चशतसंख्याकशाके वराहमिहिराचार्यों दिवं गतः इति । एतदप्युच्यते -
'स्वस्तिश्रीनृपसूर्यं सुनुजशके याते द्विवेदाम्बर-
त्रैमानाब्दमिते ( ३०४२ ) त्वनेहसि जये वर्षे वसन्तादिके ।
चैत्रे श्वेतदले शुभे वसुतिथावादित्यदासादभूद्
वेदाङ्गे निपुणो वराहमिहिरो विप्रो रवेराशिभिः ।।
किन्त्वेतदपि न विश्वासयोग्यं संवत्सरस्यैव सङ्गत्यभावात् । ज्योतिविदाभरणाख्ये ग्रन्थे वराहमिहिरस्य विक्रमार्कस्य सभासत्त्वमुक्तं किन्तु नैतदपि विश्वासास्पदं, यतो हि तत्रैव ३०६८ मितकलिगतवर्षे ग्रन्थक्रियोपक्रम उच्यते, . यद्धि २४ मितवैक्रमाब्दसंवादि । तत्रैव -
'शाकः शराम्भोधियुगो ( ४४५ ) मितो हृतो ।
मानं खतरयनांशकाः स्युः ।।
इति ४४५ शकाब्दा अपि चोल्लिख्यन्ते । स हि पञ्चसिद्धान्तिकायामार्यभट स्मरतीति ४२१ शकाब्दा एव तस्य स्थितिकालस्य पूर्वसीमा उत्तरसीमा च ५०९ मितशकोब्दः । अत एव वराहमिहिराचार्य आर्यभटसमकालिक एव ।
श्रीषेणविष्णुचन्द्रयोः सिद्धान्तः
[सम्पादयतु]ज्योतिषशास्त्रस्य कश्चन सिद्धान्त। यथा हि लाटदेवेन पोलिशरोमकसिद्धान्तौ व्याख्यातो, यथा च विजयनन्दिना वासिष्ठो हि सिद्धान्तः तथैव श्रीषेणेन लाटदेवात् मध्यसूर्याचन्द्रमसौ चन्द्रोच्चचन्द्रपातौ कुजबुधादीन्मध्यांश्च वासिष्ठाद्युगपातवर्षभगणान् आर्य सिद्धान्तान् मन्दोच्चपरिधिपातस्पष्टीकरणादीन् चादाय रोमकसिद्धान्तः प्रोक्तः, एतान्येवादाय विष्णुचन्द्रेण वासिष्ठसिद्धान्तः प्रोक्त इति लाटदेवविजयनन्दिश्रीषेणविष्णुचन्द्राणामपि सिद्धान्तकर्तृकत्वम् । तत्तद्विषये ब्रह्मगुप्तः कथयति -
‘पोलिशरोमकवासिष्ठसौरपैतामहेषु यत्प्रोक्तम् ।
तन्नक्षत्रानयनं नार्यभटोक्तं तदुक्तिरतः ॥'[४]
‘मेषादितः प्रवृत्ता नार्यभटस्य स्फुटा युगस्यादौ ।
श्रीषेणस्य कुजाद्याः सूर्याद्या विष्णुचन्द्रस्य ।।
दूरभ्रष्टाः स्पष्टाः श्रीषेणार्यभटविष्णुचन्द्रेषु ।
यस्मात्कुजादयस्तेषु न विदुषामादरस्तस्मात् ॥'[५]
श्रीषेणविष्णुचन्द्रप्रद्युम्नार्यभटलाटसिंहानाम् ।
ग्रहणादिविसंवादात् प्रतिदिवस सिद्धमकृत्वम् ।।[६]
'तयुगवधो महायुगमुक्तं श्रीषेणविष्णुचन्द्राचैः' ।[७]
‘कृत्वाऽपि दृष्टिकर्म श्रीषेणार्यभटविष्णुचन्द्रोक्तम् ।
प्रतिदिनमुदयेऽस्ते वा न भवन्ति दृग्गणितयोरैक्यम् ॥'[८]
तत्र लाटदेवंप्रद्युम्नविजयनन्दिनो वराहमिहिरोऽपि पञ्चसिद्धान्तिकायां स्मरतीति तेषां तत्पूर्ववतत्वं स्पष्टमेव, तथैव श्रीषेणविष्णुचन्द्रयोस्तु वराहविष्णुगुप्तांन्तरालवर्ती स्थितिकाल आचेनास्मृतत्वादन्त्येन खण्डितमण्डितत्वात् तत्सिद्धान्तयोः ।