सदस्यः:Karthikmsreddy/प्रयोगपृष्ठम्
विशाखदत्तः
विशाखदत्तःपृथुनाम्नः महाराजस्य पुत्रः , तस्य पितामहःवटेश्वरः , कस्यचिद्राज्ञ शांण्टाह् आसीत् इति । परतुः कुत्रत्यो८सौ ? कस्मिन् काले च सञ्जातः ? इत्यावधारयितुं न सुलभम् । नातकस्य भरतवाक्येन यत्किञ्चित् ज्ञा तुं शक्यते । यथा ---- " म्लेच्छैरूद्विज्यमान भुजयुगमधुना संश्रिता राजमूर्तेः सश्रीमद्बन्धुभृत्यः चिरमवतुमहीं पार्थिवः चन्द्रगुप्तः ।" इति ।केषुचित् पुस्तकेषु चन्द्रगुप्तपदस्थाने अवन्तिवर्मेतिपदं पाठान्तरतया दृश्यते । इतिहासः काश्मीरस्य राजा कश्चित् इति द्वौ अवन्तिवर्मेति नामधेयं धारयतः ॥ मुद्राराक्षसस्य रीतिः गौडी । अतः भरतवाक्ये उद्दिष्टः अवन्तिवर्मा कन्याकुब्जस्य राजा मौखरीवंशस्थः इति केचन वदन्ति । क्तिस्तीयषष्टशत के हूणः इति वैदेशिकाः म्लेच्छाः तत्र तत्र राज्याक्रमण कृत्वा राज्ञाः पीडयन्ति स्म । स्थाण्वीश्वरस्य राजा प्रभाकरवर्धनः , कान्यकुब्जस्य राजा अवन्तिकवर्मा च युद्धे तान् पराजित्य निष्कासितवन्तौ । अतः विशाखदत्तः मुद्राराक्षसनातके अवन्तिवर्मण , तथा बाणभट्टः हर्षचरिते प्रभाकरवर्धनं च प्रशंसतः । अवन्तिवर्मणः पुत्रः ग्रहवर्मा प्रभाकरवर्धनस्य पुत्री राज्यश्रीयं ऊढवान् । तस्य च कालः क्रिस्तीयषष्टशतकम् । अतः विशाखदत्तः क्रि श षष्टे शतके आसीदित्यनुमीयते ।
अनेकहस्तप्रतिषु नाटकस्य भरतवाक्ये चन्द्रगुप्तः इत्येव लिखितमस्ति । एषः विशाखदत्तस्याश्रयदाता इतिपक्षे , एषः मौर्यवंशीयः चन्द्रगुप्तः न भवेत् । स्थाण्वीश्वरस्य राजा प्रभाकरवर्धनः , कान्यकुब्जस्य राजा अवन्तिकवर्मा च युद्धे तान् पराजित्य निष्कासितवन्तौ । अतः विशाखदत्तः मुद्राराक्षसनातके अवन्तिवर्मण। यतः नातके तस्य गौणं स्थेनं दत्तमस्ति । गुप्तवंशीयः मगधाधिपः द्वितीयः चन्द्रगुप्तः ( क्रि श ३७५ तः ४१३ पर्यन्तं ) परपीडां परिहृत्यप्रायः समग्रं भारतं शास्ति स्मेति इतिहासाद् ज्ञायते । तथैव नाटके गौडदेशस्त्रियः उल्लिखिताः । अतः अस्माकं कविः मगधदेशाधिपस्य द्वितीयचन्द्रगुप्तस्य कश्चित् सामन्तः आसीदिति वक्तुं शक्यते । स्थाण्वीश्वरस्य राजा प्रभाकरवर्धनः , कान्यकुब्जस्य राजा अवन्तिकवर्मा च युद्धे तान् पराजित्य निष्कासितवन्तौ । अतः विशाखदत्तः मुद्राराक्षसनातके अवन्तिवर्मण। अतः अस्य कालः क्रि श पञ्चमशतकमित्यनुमीयते । अतः विशाखदत्तस्य समयविचारे द्वे सीमे अभिज्ञातुं शक्येते-क्तिस्तीयपञ्चमशतकं दशमशतकं चेति । विशाखदत्तेन मुद्राराक्षसनातकम्,देवीचन्द्रगुप्तम्,अभिसारिकावञ्चितकम् राघवानन्दम् इत्यानि नटकानि विरचितवान् इति भोजप्रणीतात् श्रृञ्गारप्रकाशयत् ज्ञायते । विशाखदत्तस्य शैली नितरामोजस्विनी । संवादो८पि अकृतकः ।
'धन्यवादः
मत्स्वपृरागऽम् 1
थौगमिंगांयनम: `प्नचण्इप्ता’ण्ठंवाटोपॆ प्रग्विप्ता येन दिगाञा: भवन्तु न्नू‘वघ्नभङ्गांद्यु भवस्य र्व्यच्नूंञा: पाङ्गुक्तात्ताद्गुत्मलिंष्णौ स्'ङ्कुकद्वमतथोवस्यं पुच्छग्भिघग्तां दूर्ध्व' व्रह्मग्ण्डंखश्लातिंकरच्छृव प्त्तक्याव्यृयेनय्पप्तम्नि विष्णोन्मेत्मप्रच्चवप्तारे च्चऋन्रवसृमतौस् स्फुल' व्यंशुमान' तस्यांर्प्यम्यादीक्वरप्तागांध्यनिस्पच्चस्तांट्यिंच्चथ्या खुप्तोनाम् नारायणं नमऴ्ळा नरध्ट्टैव नरोत्तमम् स्रिगृणाय त्रिवेदाय नमप्तर्प्य" स्वयम्भुवे ॥ थं मूतमेकांन्तशमौन' वैपिपारण्यषा‘म्रन; मुनयों दौर्धंसप्ताकीं'पप्रच्छृट्टुर्दोर्घेभंन्हिप्ताम् ॥ ५ प्नष्टत्तामु षुरग्गट्टैमैषू घज्र्यासु ललितासु ”प्र कथासु भौनशाद्याखु द्मभिनत्वां भुहुर्हृहुं; ॥ ६ ६ कथितानि पुराणानि यघ्टं’चकांवईं त्वयानघ तान्येवासृतवनृल्याभि यँग्तुश्रिच्छूग्मडे पुन; !! ७ ध कथं मस्रईं भग्प्तान् लीक्रंनाघच्चट्टुज्पै'रंम् ॥
प्रथमोऽध्यायः
यासां हेतो: कपालित्व' जगाम हषभष्वज: सर्वैदैद्रैतटसमाचक्ष्य सूत ! पिंस्त्ररथ’ क्रमात् 1 त्वद्दळाकींनप्स्रतस्वेव न ढश्लिरिइ जायतॆ ॥ १० उवाच । पुरस्य' पवित्ममाघुषामिट्य्नौ' शृणुत चित्ता: मास्य' पुराण सरिद्वरां यच्चगांट् गदाधर: ॥ ११ पुरा राजा मनुर्नाम वौरङ्गुप्वांन् विपुलन्तप: पुद्मिरार्ज्य समारोप्य क्षमावान् द्पिंनब्दन. ॥ १२ {६ मलयस्यैकद्देयॆतु मर्नात्ममुणसंयुंत । षरग्नॄणौष्व पोबग्च प्रोत: स कमलासन: ॥ १8 एवमुंक्तोग्चयोंद्रृळाजा प्रणम्य स पितामहम् एकमेवाहश्लिच्चप्मि त्वत्तो वरमनुत्तमम् ॥ १५ भूतग्रामस्य सवैस्म्र स्घ्रळाव‘स्प्तग् चश्प्ता च स भवैय" कट्ळाचिट्प्र्घाग् तप्ता कुवैतभ् पित्रुतर्पत्वांम् पपात पांग्'घो रघुपरिंगपयृब्ट्टै‘ग् ञल्लुमंवुतळा ॥ १८ दृढां तच्छऋक्षेग्ल्प' ,स ढ्यांनॄऽछ्रुहोंपविं’ रन्रणप्वाकरोद्यत्नं म तस्मिन् सींम्भत्व्यृब्क्ष्यरूपै” ॰न्नूश्च्न्हि पग्हौसि चग्ब्रथौम् !! २' स तप्ताट्ळाज् ऋणिके माघिफ्क्तालचारिंण॥ स्मिँ श्लिष ध्स्तसयंमग्र्घेत ॥ ६१ ब्रुत: गाग्तेंगादॆन सग्स्रकिरणात्मजभृ चमसा; णहि पा‘ष्ठौसि त्वामहं शरणहू'तग् !! १२ तवऽ स” एषे त' मएस्य’ प्राहिपोद्रविनन्दनभ् यदा नयांति तथापि कूपे मत्स्य: सरोवरे ॥ २९ ट्टुस्फीऽ'यो घ्त्रुतप्तागांव्यूनर्योअनसम्निग्रांम् तप्ताप्याच्च ष्ठनर्दीन: एहि प्रापि ढपौप्'क्षा रृ ॥ १४ तव: स मनुना विप्तेप्गङ्मग्र्यांमंप्यर्ग्यय् यदा तदा समुद्रे तं प्राचिपन्मेद्दिनौफ्ग्मि ॥ २५ यदा समुद्र मखिलं व्यग्'प्यग्मौ समुपस्थित: तदा प्राह ममुर्मीत: कॊऽपि षरग्नॄणौष्व पोबग्च पोत: स कमलासन: ॥ १8 एवमुंक्तोग्चयोंद्रृळाजा प्रणम्य स पितामहम् एकमेवाहश्लिच्चप्मि त्वत्तो वरमनुत्तमम् ॥ १५ भूतग्रामस्य सवैस्म्र स्घ्रळाव‘स्प्तग् चश्प्ता च स भवैय" रक्षणायालं प्रलये सनुंपग्विनॆ ॥ १६ एत्रर्मांल्वत्ति बिस्वासा तवेवांन्तरर्धोयत युष्पष्टष्टि; प्रुमच्रृवौ खाव्यपग्र्त सुरार्चिता १5 कट्ळाचिट्प्र्घाग् तप्ता कुट्टुतप् पिह्वंतर्देणम् पपात पांग्घ्नी दृढां तच्छऋक्षेग्ल्प' ,स ढ्यांनॄमंहोंपविंप् रन्रणप्वाकरोद्यत्नं म तस्मिन् करर्कं’दरे ॥ १८ श्रहँग्रुंश्क्षॆ ण चैकेन’ पो इगांङ्गुलविग्द्भृतप्
साक्षी
बलाद्रतं बलाद्भुक्तं बलाध्यच्चापि लेखितं । सर्वान्बलकृतानर्थानकृतन्मनुरब्रवीत् ॥
त्रयः परार्थे क्लिश्यन्ति साक्षिणः प्रतिभूः । चत्वारस्तूपचीयन्ते विप्र आढचो वणिङ् नृपः ॥
अनदेयं नाददीत परिक्षीणोपि पाथिवः । दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः स प्रेत्येह च नश्यति ॥
अनादेयस्य चादानादादेयस्य च वर्जनात् । दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः स प्रेत्येह च नश्यति ॥
स्वादानाद्वर्णसंसर्गाक्त्वबलानां च रक्षणात् । बलं संजायते राज्ञः स प्रेत्येह च वर्धते ॥
तस्माद्यम इव स्वामी स्वयं हित्वा प्रियाप्रिये । बर्तेत याम्ययावृत्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः ॥
यस्त्वधर्मेणकार्याणि मोहात्कुर्यान्नराधिपः । अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः ॥
कामक्रोधौ तु संयम्य यो८र्थान्धर्मेण पश्यति । प्रजास्थमनुवर्हते समुधमिव सिन्धवः ॥
कर्मणापि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः ।
स्वदेशेव विदेशेवा तं जायान्न विचालयेत्॥
यः साधयन्तं छन्देन वेदयेद्धनिकं नृपे । स राज्ञा तच्चतुर्भागं दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥
कर्मणापि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः । समोवकृष्टजातिस्तु दद्याछ्रेयांस्तु तचनैः ॥
अनेन विधिना राजा मितोविंवदतां नृणाम् । साक्षिप्रत्ययसिद्धानि कार्याणि समतां नयेत् ॥
यस्त्वधर्मेणकार्याणि मोहात्कुर्यान्नराधिपः । अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः ॥
असंभाष्ये साक्षिभिश्च देशे संभाषते मिथः । निरूच्यमानं प्रश्नं च नेश्छेद्याश्चापि निष्पतेत् ॥
ब्रीहीत्युक्तश्च न ब्रूयदुक्तं च न विभावयेत् । न च पूर्वापरं विद्यात्तस्मादर्तात्स हीयते ॥
साक्षिणः सन्ति मेत्युक्त्व दिशेत्युक्तो दिसेत्र यः । धर्मस्य कारणैरेतैर्हीनं तमपि निर्दिशेत् ॥