कल्पशास्त्रस्य इतिहासः

कल्पशास्त्रस्य इतिहासः कल्पसूत्राणां विस्तारेण ज्ञानं प्रयच्छति। हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते विपुले वेदाङ्गसाहित्ये कल्पस्य द्वितीयं स्थानमस्ति । क्वचिच्चेतिहासे तृतीय स्थाने कल्पितोऽयं कल्पः । एष शब्दः कमपि विशिष्टमर्थं व्यनक्ति प्रतिपादयति वा अत एव कल्पस्य वैदिकसाहित्येऽतिशयं महत्त्वपूर्ण स्थानमस्ति । कल्पप्रयोजनीयताया आवश्यकता तदा अनुभूता, यदा शतपथादिब्राह्मणग्रन्थेषु यज्ञ-यागादीनां कर्मकाण्डीय. व्यवस्थायां विस्तृततया तद्व्यवहारे काठिन्यस्यानुभूतिर्जायते स्म। तत्पूत्यै च | कल्पसूत्राणां प्रतिशाखायां रचना सुसम्पन्ना। तद्युगस्य प्रवर्तितं पद्धत्यनुरूपं तद्रचना सूत्रात्मिकाऽभूत् । ऋग्वेदप्रातिशाख्ये वर्गद्वयवृत्तौ कल्पविषये कथितमस्ति यत् 'कल्पो वेदविहितानां कर्मणामानुपूर्वेण कल्पना शास्त्रम्' । अत्रायं निष्कर्षो विद्यते यत् येषां यज्ञयागादिविहितानां विवाहोपनयनादिकर्मणाञ्च महत्त्वपूर्ण प्रतिपादनं वैदिकग्रन्थेषु कृतमस्ति तेषां सूत्रग्रन्थानामभिधानमस्ति कल्पः ।

इमानि सूत्राणि प्राचीनतमानि एतदर्थं मन्यन्ते, यतो हि एतानि स्व-स्वविषयप्रतिपादने ब्राह्मणारण्यकैस्सह तैरन्तर्येण सम्बद्धानि सन्ति । ऐतरेयारण्यके तद्वचनानामस्तित्वं विद्यते। अत एव ऐतिहासिकानां स्पष्टं मतमस्ति यत् कल्पग्रन्थाः वेदाङ्गसाहित्यस्य प्राचीनतमाः ग्रन्थास्सन्ति । केचन विद्वांसः कल्पग्रन्थान् वैदिकसाहित्यस्य निकटतमान् मन्यन्ते, परञ्च वेदा अपौरुषेया वेदाङ्गानि च पुरुषकृतानि सन्ति तदा तयोः सामानाधिकरण्यं कथं स्यात् । परञ्चैतत् त्ववश्यमेवास्ति यत्--कल्पग्रन्था वेदाङ्गस्य प्राचीनतमा ग्रन्थास्सन्ति।

कल्पसूत्रस्य व्युत्पत्तिापकत्वञ्च

सूत्ररचनाया उद्देश्यम्

कल्पसूत्रस्य मुख्यो विषयः

अत्रायं निष्कर्षः

कल्पसूत्राणां भेदास्तेषां विषयविभागश्च

गृह्यसूत्राणां परिचयः

शुक्लयजुर्वेदीयं कल्पसूत्रम्

शुक्लगजुर्वेदस्य गृह्यसूत्रम्

कात्यायनश्राद्ध-सूत्रम्

पारस्करस्य टीकाकाराः

कृष्णयजुर्वेदीय-श्रौतसूत्राणि

कृष्णयजुर्वेदीयगृह्यसूत्राणि

सामवेदीय-कल्पसूत्राणि

अथर्ववेदीयं कल्पसूत्रम्

धर्मसूत्रम्

शुल्बसूत्रम्

बोधायनशुल्वस्य टीकाकाराः

आपस्तम्बशुल्वस्य टीकाकारा:

उद्धरणानि