भूतकोलः
भूतकोल[सम्पादयतु]
कर्णाटके भारतदेशस्य दक्षिणपश्चिमे कोणे स्थितं, विविधाः संस्कृतयः च विशिष्टाः परम्पराश्च विद्यन्ते। तासु एका परम्परा यात्रायाः एकत्वं च गुह्यमयं च अभिप्रेता यद्यपि, भूतकोलनामा, तत्र अपने महत्वस्य परिचयं करोति। एषा प्राचीनाः क्रियाः, रहस्यवादानि, धार्मिकानि क्रियाक्रमाणि यथार्थं आयोज्याणि भवन्ति, भारतीयानां पौराणिककथासहितानां एकीकृतसन्निधिः एव एकत्वमपि प्रदर्शयति। भूतकोलनामा, 'आत्मपूजा' इत्यस्मिन् विद्यते, विविधानि देवतानां पूजानि चरितानि च कर्तुं प्रवृत्तानि येन क्रियाक्रमेणैतत् कृतं भवति। यद्यपि सामान्यतः तुलुनाडुप्रदेशे प्रचलितं, दक्षिणकन्नडजिलाद्यवस्थितं, भूतकोलनामा आयोजनं, वनस्पतिप्राणिसंघातिकानां सहचराणां आत्माश्रयत्वप्रतीतेः च अद्वितीयत्वप्रतिष्ठायाः च सहजसम्बन्ध उपदिशति। भूतकोलनामायाः महत्वपूर्णं विशेषं तस्या धार्मिकसामर्थ्यस्य च और हिन्दूपौराणिककथासंयोगस्य च नामान्तरमेव अद्भुतं फलं दत्तं यत्र स्थानीयाः आत्माः सामान्यतोऽपि प्राकृतिकतत्वानि स्वीकृतवन्तः, वृक्षाः, जलधाराः, पर्वताः इत्यादयोऽपि आत्मधारयन्ति, जीवशक्तयो वृक्षेषु अवस्थिताः। यथा पैथागोरसंहितायां विकल्पिता तात्त्विकदृष्टिः, वे यहाँ निर्मिताः भवन्ति, परस्परसंबन्धं उत्पादयन्ति यत् जीवितप्राणिभिः जलप्रयोगशक्तयः तथा। इस योजनायाः अद्वितीयत्वं विशिष्टचिह्नं सम्मिलितं भवति, जिससे विविध आध्यात्मिकपरंपरासमन्वयः प्रदर्शितः। भूतकोलनामायाः आयोजनं एक प्राचीनमानवदृश्यं सूचितं यत्र जटिलाः धार्मिकआयोजनः, प्राणिसजीवकप्राणायमनं च मोहकं प्रदर्शनीयं च समग्रं भवति। यत्र विशिष्टधार्मिकताः स्थलाः निर्धारिताः भवन्ति, 'पेरजे' या 'गुरिकर' इत्यस्मिन् विद्यमानः पात्रः आयोजनमार्गं प्रदर्शयति। ते धार्मिकपाठानि तथा आयोजनक्रियासु विशेषतः निपुणा भवन्ति, प्राणिसजीवकप्राणायमनं योजनमार्गे प्रयत्नः कुर्वन्ति। भूतकोलनामायाः मूलभागमेव आवाहनं भवति, देवताः और पौराणिकपात्राः उत्तेजयितुं प्रारंभयन्ति। इस द्वारा विशिष्टानि यात्रास्थलानि आवश्यकता यात्रायाः अनुभवायाः च सम्बन्धः प्रतिस्थाप्य भवन्ति। 'पेरजे' या 'गुरिकर' इत्यन्विता आधिकारिकपात्राः आयोजनप्रमुखा भवन्ति, प्राणान्तरधारणकर्तारः भवन्ति। नेमानां परिवर्तनेन यद्यपि यथायोग्यं निष्कर्षणं स्यात्, तथापि निम्नलिखितवर्णनं केवलं किञ्चित्कालिकः आदर्शिक-प्रकारः अस्ति। यज्ञसमारंभः भूतस्य सामग्र्याः शृङ्गे निवेद्य आयोज्यं क्रियालयं भवति, यस्य द्वारा उत्सवस्य आयोजनस्य स्थलमाभूत्। ताः अल्पार्जनाः वा एके या राजन्दैवस्य चिह्नं अस्ति, अल्पार्जनाः वा अध्यक्षदैवस्य। नलिकेति, परवेति अथवा पम्बदयः मध्यमः भूतस्य अभिमानः स्पष्ट्वाद्यति, भूतस्य वा पाड्डनस्य पाठेन। ततश्च , मध्यमः रूपम् आदितः आच्छादयन् अपि वा वस्त्रम् परिधाय, यत्नेन विविधानि आभूषणानि ग्रामस्थलसंचितानि परिदातवान्, तान् आलयभण्डसंचयात् प्राप्य। तस्याग्रणीषु आगमने अभिमानिनः परिचायकः (पात्री) अयं आत्मनं चाक्षुष्कम्, घण्टाम् अपि च यान्ति, अन्येषु आवश्यकेषु सामग्र्येषु सहितः, एको वा अथवा एकः ब्रह्माणो दत्त्वा। मध्यमस्य नृत्यस्य प्रारम्भे भूतः तस्य शरीरं प्रविष्टः। द्वयोरपि पात्री सदा मध्यमस्य सह घण्टावितिः कृता। तथा, आत्मनो अत्र प्रवेशः नियतम् अस्ति। मध्यमस्य नृत्यस्य आग्रे शक्तिः अधिका भवति, यः अभिमानः सञ्चार्यते। तान् वहत्यन्योन्या पात्री द्वन्द्वे सदा सहितः। अतः एषः भूतः एतस्मिन् लोके प्रविष्टः न अनुमोद्यते। अधिकं शक्तिं गत्वा मध्यमः नृत्यति। तद्यत्नम् आच्छादनाय व्यवह्रियते। जज्मानः (प्राणदाता) अबलिः यः भूतस्य आवगमने तस्य प्रातिष्ठायां विशिष्टया सहाय्यः उपहतः, ददाति अयम् आत्मनम्, अयं घण्टाम् अपि च अन्यः उपकरोति, एतेन एव या अन्या सामग्र्या आत्मनं दत्तवन्तो भवन्ति, अन्या वा समागताः सामग्र्याः जज्मानाय। असौ मध्यमः नृत्यति, तत्र भूतः तस्य शरीरं प्रविष्टः। विजयाय प्रविष्टः भूतः स्थलम् आपन्नः, सहायकः सहितः। ततः आग्रे आसन्नः दूतः, पाडयोः पक्षौ परितिष्ठति, परयोः चोदकं बहु संख्यया ददाति। मध्यमस्य नृत्यस्य आरम्भे ताः शक्तयः सञ्चार्यते।
एवं आगमने अन्ते, ग्राम्याः भूताय आशीर्वादाय अथवा विवादान् समाधातुं ग्राम्याः प्राप्तिकामाः उपयामन्ति। न्यायसभो उपक्रमति परिपक्वयाः यत्र आदिक्रियाः समाप्ताः भवन्ति। प्रतिस्पन्दनानि चिन्ताः वा न्यायाः मुखेन वक्तव्याः भवन्ति। भूतः प्रायः प्राप्तिकृद् एव वक्तव्यः। प्राप्त्युपस्थितौ, तस्य प्राप्त्युपस्थितौ, यदि उभावपि प्राप्ताविष्टौ, भूतस्य अभिप्रायं श्रुत्वा न्यायः प्रवदति। भूतस्य न्यायं सामान्यसिद्धिषास्त्रे अध्याप्य भविष्यति। "स विमुखस्तु, परो मुखवान् न भवति"। ग्रामकुलपतिसहितानां तथा अन्यानां विचाराणि भूतः अधिकया सह आश्रययति, न्यायस्य आशयः तु भूतस्य। यदि कश्चिद्ग्रामकुलपतिः यः च कुलपरिषत्तमः च सह भूताय अभिप्रायम् आकाङ्क्षति, भूतः प्रधानं न्यायं प्रवदति। कश्चन संघातिकः वा यत्र प्रमुखजनाः सहिताः आयाति, भूतस्य आदिमत् प्रायः सदयः सह आयातिकः वक्तव्याः भवन्ति। अन्यत्र अत्युग्रस्वरस्य द्वन्द्वे च चान्यत्र अर्कफूलसङ्ख्याया च यागेन न्यायं प्रवदति भूतः। विशेषकष्टेषु, भूतस्य पर्वतेन वा अद्य प्रवर्तनीयं भविष्यति। किञ्चित्कालिकः च विवादः पृथिव्यां संबन्धितः, कुलपरिषत्तमः, कुलयुद्धे अथवा आदराद्याः संघातिकः, धनचोर्ये, ऋणे, अधिग्रहणे, सन्धिक्षेपे च। चोरस्य अवगतस्य, भूतः किं चाश्रयम् आग्रह्य, तस्य प्रवेशं प्रार्थयति। कदाचित् चोरः चोरितजन्यसामग्रिया अद्य न्यायान्तरे भूताय प्राणदात्रे नैव सद्यः पाकः प्रयच्छति, यद्यपि चोरः सामग्र्याया अद्य अद्य अनुप्राप्ततमं मूल्यं भूताय ददाति। अग्रियस्य दण्डं भुङ्क्तव्यम्, चोरः प्रदत्तवर्गीकृतं सद्यो चोरितान्तराय सद्यः चोरः प्रदत्तवर्गीकृतं सद्यो चोरितान्तराय सद्यः दण्डं दत्त्वा। यदि भूतस्य चित्तविनिग्रहोऽस्ति, दण्डदर्शने पारित्रायितुं आह्वानं करोति।
भूतकोलनामायाः आयोजनमूलमपि आवाहनं, देवताः और पौराणिकपात्राः उत्तेजयितुं क्रियाक्रमं कुर्वन्ति। इसके द्वारा आत्मसंवादना तथा ध्यानयोगः संभाव्यते, जिससे आयातितसमर्थिताः शक्तयः प्रकटाः होति। भूतकोलनामायाः आयोजनं प्रत्येकस्य प्रतिष्ठितस्य आध्यात्मिकप्रतिष्ठानस्य प्रतिष्ठानं प्रदर्शयति। तत्र विविधप्रकाराः क्रियाकर्तारः अधिकारिकवेशेन 'पेरजे' या 'गुरिकर' नाम्ना विख्याताः भवन्ति, आयोजनं प्रमुखं संचालयन्ति। भूतकोलनामायाः आयोजनं प्रत्येकस्य प्रतिष्ठितस्य धार्मिकप्रतिष्ठानस्य विविधप्रकाराः प्रतिस्पर्धा च महत्त्वं प्रदर्शयति। यह सिर्फ सांस्कृतिकसन्निधिं सुरक्षितं रखने के नहीं, बल्कि उसके अनूठापनं को प्रोत्साहित करने में भी मदद करता है, जो भारतीय संस्कृति में अदृश्य है।
सन्दर्भाः