हठप्रदीपिका

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

हठप्रदीपिका स्वामिस्वात्माराम-विरचितः कश्चन हठयोग-सिद्धान्त-प्रतिपादकः ग्रन्थः वर्तते। एतस्य ग्रन्थस्य पञ्च उपदेशाः सन्ति। एषः ग्रन्थः मुख्यतया आसन-प्रणायाम-मुद्रा-नादयोगानाम् उपस्थापनं करोति।

हठप्रदीपिका-ग्रन्थस्य विदुषां, हठयोगिनां च कृते स्वात्मारामस्य हठयोगसम्बद्धस्यास्य अतीव महत्तवम् अस्ति। यद्यपि स्वात्मारामः तासां यौगिकप्रक्रियाणाम् उपरि अधिकं बलं दत्तम् अस्ति, यासु ब्राह्य-आचरणानां स्थानं महत्त्वपूर्णम् अस्ति, तथाऽपि स एव एतत् निर्देशयति यत् यौगिक-प्रक्रियाः कस्यचित् अण्डक्रमस्य रूपेण सन्ति इति। अत एव सः हठयोगं, राजयोगं च योगस्य भिन्नविभागत्वेन न स्वीकरोति, प्रत्युत तस्य अन्योन्याश्रितत्वम् अङ्गीकरोति। उक्तं यथा -

हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः ।

न सिद्ध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत्॥^[१]

हठप्रदीपिका हठयोगस्य कश्चन अतिमहत्त्वपूर्णः ग्रन्थः वर्तते, यत्र प्राणायामस्य सम्प्रति सुविज्ञातानां अष्टप्रकारणां विस्तारेण वर्णनं प्राप्यते। स्वात्मारामस्य एतस्याः रचनायाः अनन्तरम् अनेक योगिनः हठयोगविषये लेखितुं प्ररिताः जाताः। अतः तेभ्यः सर्वेभ्यः स्वात्मारामः आदर्शभूतः आसीत्। एतस्य अनुमानं योगचिन्तामणिः, हठरत्नावली, हठसङ्केतचन्द्रिका, हठतत्त्वकौमुदी इत्येतादृशानां पुस्तकानाम् आलोढनेन कर्तुं शक्यते। स्वात्मारामः हठयोगस्य मुनीनां, योगिनां च उभयोः परम्परयोः सफलतापूर्वकं सामञ्जस्यं स्थापयित्वान्, यस्य स्पष्टः उल्लेखः वर्तते। यथा-

वसिष्ठाद्यैश्च मुनिभिर्मत्स्येन्द्राद्यैश्च योगिभिः ।

अङ्गीकृतान्यासनानि कथ्यन्ते कानिचिन्मया ।।^[२]

हठप्रदीपिकायाः नामकरणम्

रचयिता

रचनाकालः

हठप्रदीपिकायाः परिमाणः

हठप्रदीपिकायाः मौलिकता

मातृकाग्रन्थाः

मुद्रिताः ग्रन्थाः

विषयवस्तु

प्राणायामः

स्वात्मारामस्य यमः, नियमश्च

आसनानि

हठ-राज-योगयोः अभेदः

सङ्क्षेपपरिचयः

हठप्रदीपिकायाः मङ्गलाचरणम्

अथ हठयोगिभ्यः स्थानविचारः

योगस्य बाधकतत्त्वानि

सम्बद्धाः लेखाः

सन्दर्भाः