हरिद्रा

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

हरिद्रा/ Turmeric

Curcuma longa

जैविकवर्गीकरणम्

जगत् (जीवविज्ञानम्)	Plantae
गणः	Zingiberales
कुलम्	Zingiberaceae
वंशः	Curcuma
जातिः	C. longa

द्विपदनाम

Curcuma longa
Linnaeus^[१]

हरिद्रासस्यम्

संस्कृतं नाम - हरिद्रा, काञ्चनी, पीता, निशाख्या, क्रिमिघ्ना, हलदी योषित्प्रिया, इट्टविलासिनी
वैज्ञानिकं नाम -Curcume Longa, Linn
कन्नडनामानि - अरशिन /अर्शिना
आङ्ग्लनाम - Turmeric/n
हिन्दीनामानि - हल्दी, हर्द
तमिळुनामानि -मञ्जल् / हलद, हलदर
तेलगुनामानि - पसपु/ फा,जरद चोव
मराठीनामानि - हळद

इयं हरिद्रा भारते वर्धमानः कश्चन सस्यविशेषः । हरिद्रा सस्यजन्यः आहारपदार्थः । एषा हरिद्रा भारते पाकशालातः स्नानगृहपर्यन्तम् अपि स्थानं प्राप्तवती अस्ति । हरिद्रायाम् अत्यधिकप्रमाणेन रोगनिरोधकशक्तिः अस्ति इति उच्यते । देवस्य पूजार्थम् अपि हरिद्रा आवश्यकी एव । अस्याः हरिद्रायाः पीतिका, पिङ्गा, रजनी, रञ्जनी, निशा, गौरी, वर्णवती, पीता, हरिता, वरवर्णिनी, हलदिका, भद्रलता, वर्णविलासिनी, विषघ्नी, जयन्ती, दीर्घरङ्गा, रङ्गिणी इत्यादीनि अन्यानि अपि नामानि सन्ति । एषा हरिद्रा यथा आहारत्वेन उपयुज्यते तथैव औषधत्वेन अपि उपयुज्यते ।

हरिद्रा एका वर्णकारिका , अस्य लेपनेन देहः सुन्दरं वर्णं प्राप्नोति । पिटकानां व्रणानां च अस्य लेपनं शीघ्रगुणकारी । हरिद्रामिश्रितजलेन नेत्रस्य क्षालनेन रक्तनेत्रदोषः निवारितः भवति । इयं रुचिवर्धिका । अजीर्णं, झांण्डीस्, जलोदरः दूषितरक्तरोगाः कण्डूया, शीतपित्तं, रक्तहीनता इत्यादीनां इयं उत्तमः औषधिः । प्रमेहरोगनिवारणे अस्य रसस्य चूर्णस्य वा सेवनं फलकारी ।

आयुर्वेदस्य अनुसारम् अस्याः हरिद्रायाः स्वभावः

[सम्पादयतु]

इयं हरिद्रा रसे तिक्ता, गुणे रूक्षा, वीर्ये च उष्णा ।

“हरिद्रा स्वरसे तिक्तारूक्षोष्णा विषकुष्ठनुत् ।

कण्डूमेनव्रणान् हन्ति देहवर्णविधायिनी ॥

विशोधिनी क्रिमिहरा पीननारुचिनाशिनी ॥“ (धन्वन्तरिकोषः)

उपयोगाः

[सम्पादयतु]

धूमसेवनम्

[सम्पादयतु]

हरिद्रायाः धूमस्य आध्राणनेन हिक्कः, अस्तमा, पीनसः च नियन्त्रितः भवति । धूमसेवनेन मूर्छितः जाग्रतः भवति । वृश्चिकादंशनेन जाता तीव्रा वेदना अपि अनेन शाम्यति ।

प्रसवोत्तरोपयोगिता

[सम्पादयतु]

प्रसवोत्तरं नियमितरूपेण हरिद्रासेवनेन गर्भाशयः शोधितः भवति । मातुः क्षीरं दूषितं चेत् शुद्धतां प्राप्नोति । अनेकेषां उपशमने विकाराणां हरिद्रा उत्तमः औषधिः । दीर्घकालीनस्य ज्वरस्य उपशमने अपि एषा उपयुक्ता स्त्रीणां समान्यबलहीनतां, निश्शक्ततां, दौर्बल्यं च निवार्य उत्साहदाने अद्वितीया एषा हरिद्रा ।

अर्बुदरोगनिवारिका

[सम्पादयतु]

हरिद्रा सेवनेन मुखसम्बन्धी अर्बुधः निवारयितुं शक्यः इति हैदराबादनगरस्य National Institute of Nutrition संस्थायाः विज्ञानिनः घोषितवन्तः सन्ति । जीवकोशेषु जायमानं वैपरीत्यं डि.एन्. ए. कृते जातस्य आधातंस्य, रोगाणां च उपशमनं हरिद्रासेवनेन भवति इति शोधनेन ते ज्ञातवन्तः सन्ति ।

दन्तवेदनादिमुखरोगनिवारकी

[सम्पादयतु]

दन्तरोगाणां निवारणे अपि हरिद्रा उपयुक्ता । हरिद्राचूर्णेन सह तैले निक्षिप्तेन वस्रखण्डेन वर्तिकां कृत्वा अग्निना ज्वालयेयुः । तस्य धूमः दन्तवेदनास्थले गृह्यते चेत् चूयः जलं च निर्गच्छति , वेदना न्यूनं भवति । शिघ्रं रोगः अपगच्छति ।

ताम्बूलसेवनसमये सुधाधिक्येन जातस्य व्रणस्य निवारणार्थं हरिद्रालेपस्य लेपनं शीघ्रशमनकारि ।

सेवनक्रमः

[सम्पादयतु]

हरिद्रायाः रसः १०-२० मि.ली, प्रमाणे, चूर्णं १-३ ग्रां, परिमित परिमाणे च सेवनीयम् ।

हरिद्रायां विद्यमानाः प्रमुखाः अंशाः

[सम्पादयतु]

१) पीतरञ्जकद्रव्यम् (Curcumin) 5.8%

२) विटमिन् ‘ए’ प्रोटिच् ६.३%

३) तैलांशः ५.१%

४) खनिजद्रव्यम् ३.५%

५) कार्बोहैड्रेट् ६९.४%

हरिद्रा प्रभेदः

[सम्पादयतु]

१) हरिद्रा – यथा पूर्वम् उक्ता

२) आम्राग्रन्थिहरिद्रा - एषा हरिद्रातः सम्पूर्णतया भिन्ना विद्यते । एतस्य आम्रफलस्य गन्धः भवति । भोजने उपसेचनं खिचडि, अवलेहः इत्यादीनां निर्माणे अस्याः प्रयोगः क्रियते एवा चर्मरोगाणां कासस्य श्वाससम्बन्धिरोगस्य, जीर्णाङ्गरोगाणां उपशमिका ।

३) कर्पूरहरिद्रा

४) वनहरिद्रा

शास्त्रीयम् औषधम् हरिद्राखण्डम्