खानिजः
खानिजः ( (
शृणु) /ˈkhɑːnɪdʒəhə/) (हिन्दी: खनिज, आङ्ग्ल: Mineral) प्राकृतिकपदार्थः वर्तते । पृथिव्यां शैलेषु बहवः पदार्थाः प्राप्यन्ते । ते पदार्थाः खानिजपदार्थाः कथ्यन्ते । प्राकृतिकतया प्राप्तपदार्थाः भवन्ति येषां निश्चितं रासायनिकं संघटनं भवति तत् खानिजः इति । खानिजं पृथिव्याः शैलपर्पटीषु सर्वत्र प्राप्यन्ते । ते खानिजाः केषुचित् विशेषक्षेत्रेषु, शैलसमूहेषु च सङ्केन्द्रिताः सन्ति । केचित् खानिजाः आर्कटिक-महासागरे, अण्टार्कटिका-महाद्वीपे च प्राप्यन्ते । किन्तु ते खानिजाः दुर्लभाः सन्ति ।
खानिजाः भूवैज्ञानिकदशासु भिन्नप्रकारेषु प्राप्यन्ते । तेषु खानिजेषु मानवीयप्रक्रियया विना प्राकृतिकप्रक्रियया एव निष्पद्यते । तेषां खानिजानां भौतिकगुणाः, वर्णः, घनत्वं, कठोरता, रासायनिकगुणाः दृश्यन्ते ।[१]
खानिजानां प्रकाराः
[सम्पादयतु]पृथिव्यां त्रिसहस्राधिकाः खानिजाः सन्ति । अतः संरचनायाः आधारेण खानिजाः द्वयोः विभागयोः विभक्ताः सन्ति । धात्विकः अधात्विकश्च ।[२]
धात्विकखानिजाः
[सम्पादयतु]धात्विकखानिजेषु धातोः अपक्वस्वरूपं भवति । धातुः कठोरः पदार्थः वर्तते । तेन ऊष्मा, विद्युत् च उत्पद्यते । सः खानिजः द्युते, प्रकाशते च । तेषु खानिजेषु लौह-अयस्कं, बॉक्साइट, मैङ्गनीज इत्यादयः सन्ति । धात्विकखानिजेषु लौहालौहौ भवन्ति । लौहखानिजेषु लौह-अयस्के, मैङ्गनीज इत्यस्मिन्, क्रोमाइट इत्यस्मिन् च लौहः विद्यते । अलौहखानिजेषु लौहः न विद्यते । तेषु अन्ये धातवः स्वर्णं, रजतं, ताम्रं, सीमं च इत्यादयः भवन्ति ।[३]
अधात्विकखानिजाः
[सम्पादयतु]अधात्विकखानिजेषु धातवः न विद्यन्ते । चूर्णपाषाणः, अभ्रकम् इत्यादयः अधात्विकखानिजाः कथ्यन्ते । अङ्गारः, पेट्रोलियम इति अपि अधात्विकखानिजः वर्तते ।[४]
खानिजस्य निष्कासनप्रक्रिया
[सम्पादयतु]खननप्रक्रियया, प्रवेधनप्रक्रियया, आखननप्रक्रियया च खानिजाः निष्कास्यन्ते । पृथिव्याः पर्पट्याः खानिजानां निष्कासनप्रक्रिया खननं कथ्यते । न्यूनगहनतायां स्थितानां खानिजानां निष्कासनप्रक्रिया विवृतखननं कथ्यते । अधिकगहनतायां स्थितानां खानिजानां निष्कासनप्रक्रिया कूपकीखननं कथ्यते ।
'पेट्रोलियम्', प्राकृतिकवायुः(gas) च अत्यधिकगहनतायां प्राप्यते । तेषां निष्कासनाय गहनानां कूपानां खननं क्रियते । तत्खननं प्रवेधनं कथ्यते । भूपर्पट्यां स्थितानां खानिजानां निष्कासनप्रक्रिया आखननं कथ्यते ।[५]
खानिजानां वितरणम्
[सम्पादयतु]विभिन्नप्रकारकेषु शैलेषु खानिजाः प्राप्यन्ते । आग्नेयशैलः, कायान्तरितशैलः, अवसादीशैलः च शैलानां प्रकाराः सन्ति । धात्विकखानिजाः आग्नेयकायान्तरितशैलयोः प्राप्यन्ते । आग्नेयकायान्तरितशैलाभ्यां विशालशैलप्रस्थानां निर्माणं भवति । उत्तरीस्वीडन-देशे लौह-अयस्कं, कनाडा-देशे ताम्रस्य निकेल इत्यस्य निक्षेपः, दक्षिण-अफ्रिका-देशे लौह, निकेल, क्रोमाइट, प्लेटिनम् इत्येते खानिजाः आग्नेयकायान्तरितशैलेषु प्राप्यन्ते । क्षेत्राणां, नूतनवलितपर्वतानां च अवसादीशैलसमूहेषु अधात्विकखानिजाः प्राप्यन्ते । यथा – फ्रान्स्-देशस्य कॉकेशस् प्रदेशस्य चूर्णपाषाणनिक्षेपः, जार्जिया यूक्रेन-देशस्य मैङ्गनीखानिजस्य निक्षेपः, अल्जीरिया-देशस्य फास्फेट् संस्तर खानिजाः सन्ति । अङ्गारः, पेट्रोलियम् च इत्यपि अवसादीस्तरेषु प्राप्यते ।[६]
चीन-देशे, भारत-देशे च अधिकमात्रायां लौह-अयस्कानां निक्षेपः अस्ति । एतौ महाद्वीपौ विश्वस्य अर्धाधिकं टिन इत्यस्य उत्पादनं कुरुतः । चीन, मलेशिया, इण्डोनेशिया इत्येतौ देशौ विश्वस्य टिन इत्यस्य उत्पादने अग्रण्यौ वर्तेते । मैङ्गनीज, बॉक्साइट्, निकेल्, जस्ता, ताम्रम् इत्यादीनाम् अपि निक्षेपाः एशिया-महाद्वीपे सन्ति ।[७]
यूरोप्-महाद्वीपः लौह-अयस्कानाम् उत्पादने विश्वस्मिन् अग्रणी वर्तते । रूस्, यूक्रेन्, स्वीडन्, फ्रान्स् इत्यादिषु देशेषु लौह-अयस्कानां विशालनिक्षेपाः सन्ति । ताम्रं, सीसं, जस्ता, मैङ्गनीज्, निकेल् इत्यादीनां खानिजानां निक्षेपाः पूर्वी यूरोप, यूरोपीय रूस् इत्येतयोः प्राप्यन्ते ।[८]
उत्तर अमेरिका-महाद्वीपे खानिजनिक्षेपाः त्रिषु क्षेत्रेषु स्थिताः सन्ति । लौह-अयस्कं, निकेल्, स्वर्णं, यूरेनियम्, ताम्रम् इत्यादीनां खानिजानां खननं कनाडियन् शील्डप्रदेशे भवति । अङ्गारस्य खननम् अप्लेशियन् प्रदेशे भवति । पश्चिमी कार्डीलेरा-प्रदेशे ताम्रं, सीसं, जस्ता, स्वर्णं, रजतम् इत्यादीनां विशालनिक्षेपाः सन्ति ।[९]
ब्राजील्-देशः उच्चश्रेण्याः लौह-अस्यस्कानां बृहत्तमः उत्पादकः वर्तते । चिली, पेरू इत्येतौ ताम्रस्य उत्पादने अग्रण्यौ स्तः । ब्राजील, बोलीविया इत्येतौ टिन इत्यस्य उत्पादने बृहत्तमेषु उत्पादकेषु अन्यतमौ स्तः । दक्षिण-अमेरिका-महाद्वीपे स्वर्णं, रजतं, जस्ता, क्रोमियम्, मैङ्गनीज्, बॉक्साइट्, अभ्रकः, प्लैटिनम्, एसबेस्टस्, हीरकः इत्यादीनां च विशालनिक्षेपाः अपि सन्ति । वेनेजुएला, अर्जेण्टीना, चिली, पेरू, कोलम्बिया इत्येतेषु देशेषु खानिजतैलं प्राप्यते ।[१०]
अफ्रीका-महाद्वीपः खानिजसंसाधनानां व्यापारे धनाढ्यः वर्तते । अयं महाद्वीपः हीरक, स्वर्णं, प्लेटिनम् इत्यादीनां खानिजानां विश्वस्मिन् बृहत्तमः उत्पादकः अस्ति । दक्षिण-अफ्रीका, जिम्बाब्वे इत्यादिषु देशेषु अधिकमात्रायां स्वर्णम् उत्पद्यते । ताम्रं, लौह-अयस्कं, क्रोमियम्, यूरेनियम्, कोबाल्ट्, बॉक्साइट्, इत्यादयः खानिजाः दक्षिण-अफ्रीका-देशे प्राप्यन्ते । नाइजीरिया, लीबिया, अङ्गोला इत्येतेषु देशेषु तैलम् अपि प्राप्यते ।[११]
ऑस्ट्रेलिया-महाद्वीपः बॉक्साइट् खानिजस्य उत्पादनाय विश्वस्मिन् बृहत्तमः उत्पादकः वर्तते । अयं महाद्वीपः स्वर्णं, हीरकः, लौह-अयस्कं, टिन्, निकेल् इत्यादीनां खानिजानाम् उत्पादने अग्रणीः वर्तते । ऑस्ट्रेलिया-महाद्वीपस्य पश्चिमभागे कालगूर्ली, कुलगार्डी इत्यनयोः क्षेत्रयोः स्वर्णस्य बृहत्तमाः निक्षेपाः वर्तन्ते ।[१२]
अण्टार्कटिका-महाद्वीपे ट्रांस्-अण्टार्कटिक-पर्वते अङ्गारस्य, पूर्वी-अण्टार्कटिका क्षेत्रेषु प्रिन्स्-चार्ल्स्-पर्वते अधिकमात्रायां विभिन्नखानिजानां निक्षेपानां पूर्वानुमानं कृतम् अस्ति । लौह – अयस्कं, स्वर्णं, रजतं, तैलम् इत्याद्यः खानिजाः वाणिज्यिकमात्रायाम् उपलब्धाः सन्ति ।[१३]
पृथिव्याः आन्तरिके भागे मैग्मा इति प्राप्यते । मैग्मा इत्यनेन एव खानिजाः उत्पद्यन्ते । यदा मैग्मा इति शीतलं भवति, तदा खानिजानां काचमणयः ( crystal ) निर्मान्ति । यथा यथा मैग्मा इति शीतलं भवति तथैव कठोरः भवति । तेन कारणेन खानिजानां क्रमबद्धं निर्माणं भवति । यथा अङ्गारः (coal), पेट्रोलियम्, प्राकृतिकवायुः इति क्रमशः कठोरद्रववायूनां रूपेण प्राप्यन्ते ।[१४]
प्रमुखाः खानिजाः, तेषां विशेषताः च
[सम्पादयतु]फेल्डस्पर्
[सम्पादयतु]सर्वेषु फेल्डस्पर् इत्येतेषु सिलिकन्, ऑक्सीजन् च उपस्थिताः भवन्ति । सोडियम्, पोटेशियम्, कैल्सियम्, एलुमीनियम् इत्यादीनि तत्त्वानि भिन्न-भिन्नेषु फेल्डस्पत् इत्येतेषु प्राप्यन्ते । पृथिव्याः पर्पटेः अर्धभागः फेल्डस्पर् इत्यनेन निर्मितः अस्ति । अस्य वर्णः स्ववपीतारक्तः(cream), पाटल (pink) भवति । अनेन खानिजेन काचस्य पात्राणां निर्माणं भवति ।[१५]
क्वार्ट्ज्
[सम्पादयतु]सिकता, ग्रेनाइट् इतिमौ अस्य खानिजस्य प्रमुखौ घटकौ स्तः । अस्मिन् खानिजे सिलिका इत्ययं वर्तते । अयं कठोरखानिजः विद्यते । अयं श्वेतः, वर्णहीनः च भवति । अस्योपयोगः रेडियो, रडार् इत्येतयोः क्रियते । अयं ग्रेनाईट् इत्यस्य महत्वपूर्णः घटकः वर्तते ।[१६]
पाइरॉक्सीन्
[सम्पादयतु]कैल्सियम्, एलुमीनियम्, मैग्नेशियम्, आयरन्, सिलिका च इत्येते पाइरॉक्सीन् खानिजे सम्मिलिताः भवन्ति । पृथिव्याः भूपृष्ठस्य १०% भागः पाइरॉक्सीन् इति अनेनैव निर्मितः । अयम् उल्कापिण्डे प्राप्यते । अयं हरितवर्णीयः कृष्णवर्णीयः च भवति ।[१७]
एम्फीबोल्
[सम्पादयतु]एलुमीनियम्, कैल्शियम्, सिलिका, लौहः, मैग्नीशियम् च इत्येते एम्फीबोल् इत्यस्य खानिजस्य मुख्यघटकाः सन्ति । पृथिव्याः भूपृष्ठस्य ७% एम्फीबोल् इत्यनेन निर्मितः । अस्य वर्णः हरितः, कृष्णः च भवति । हॉर्नब्लेण्ड इत्यपि एम्फीबोल इस्यस्य प्रकारः वर्तते ।[१८]
माइका
[सम्पादयतु]अस्मिन् खानिजे पोटैशियम्, एलुमीनियम्, मैग्नेशियम्, लौहः, सिलिका च विद्यमानाः भवन्ति । पृथिव्याः ४% भागः माइका इत्यस्य अस्ति । अयं खानिजः सामान्यतः आग्नेयशैलेषु रूपान्तरितशैलेषु च प्राप्यते । विद्युतः उपकरणेषु अस्य उपयोगः क्रियते ।[१९]
ऑलिवीन्
[सम्पादयतु]मैग्नीशियम्, लौहः, सिलिका च इत्येते ऑलिवीन् इत्यस्य खानिजस्य प्रमुखानि तत्त्वानि सन्ति । अस्योपयोगः आभूषणनिर्माणे क्रियते । अयं प्रायः हरितवर्णीयाः काचमणित्वेन (crystal) भवन्ति । बैसाल्टिकशैलेषु अयं प्राप्यते ।[२०]
शैलेषु क्लोराइट्, कैलसाइट्, मैग्नेटाइट्, हेमेटाइट्, बॉक्साइट्, बैराइट् इत्यादयः खानिजाः अतिरिक्तशैलेषु प्राप्यन्ते ।
लौहः
[सम्पादयतु]भारत-देशे उच्चश्रेणीनां लौह-अयस्कानां निक्षेपाः सन्ति । झारखण्ड-राज्ये, ओडिशा-राज्ये, छत्तीसगढ-राज्ये, मध्यप्रदेश-राज्ये, गोवा-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये च अयं खानिजः मुख्यत्वेन प्राप्यते ।[२१]
बॉक्साइट्
[सम्पादयतु]झारखण्ड-राज्ये, ओडिशा-राज्ये, छत्तीसगढ-राज्ये, मध्यप्रदेश-राज्ये, गुजरात-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये च अयं खानिजः प्राप्यते ।
अभ्रकम्
[सम्पादयतु]भारत-देशः अभ्रक-खानिजस्य विश्वस्मिन् बृहत्तमः उत्पादकः, निर्यातकः च अस्ति । झारखण्ड-राज्ये, बिहार-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, राजस्थान-राज्ये च अयं प्राप्यते ।
ताम्रं मुख्यत्वेन राजस्थान-राज्ये, मध्यप्रदेश-राज्ये, झारखण्ड-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये च उत्पद्यते ।[२२]
मैङ्गनीज्
[सम्पादयतु]भारतस्य महाराष्ट्र-राज्ये, मध्यप्रदेश-राज्ये, छत्तीसगढ-राज्ये, ओडिशा-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये च अस्य खानिजस्य निक्षेपाः सन्ति ।
स्वर्णम्
[सम्पादयतु]भारतदेशस्य कर्नाटक-राज्यस्य कोलार-नगरे स्वर्णस्य निक्षेपाः सन्ति । इमाः खानयः विश्वस्य गहनतमासु खानीषु अन्यतमाः सन्ति । गहनतायाः कारणेन स्वर्णस्य निष्कासनप्रक्रियायाम् अधिकः व्ययः भवति ।[२३]
चूर्णपाषाणः
[सम्पादयतु]भारत-देशस्य बिहार-राज्ये, झारखण्ड-राज्ये, ओडिशा-राज्ये, मध्यप्रदेश-राज्ये, छत्तीसगढ-राज्ये, राजस्थान-राज्ये, गुजरात-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये च चूर्णपाषाणः उत्पद्यते ।
लवणम्
[सम्पादयतु]सागरेभ्यः तडागेभ्यः, शैलेभ्यः च लवणं प्राप्यते । भारत-देशः लवणोत्पादने अग्रणीः वर्तते । भारतदेशः लवणस्य उत्पादकः निर्यातकः च अस्ति ।[२४]
खानिजानाम् उपयोगः
[सम्पादयतु]खानिजानाम् उपयोगः बहुषु उद्योगेषु भवति । रत्नानां व्यापारे कठोरखानिजानाम् उपयोगः भवति । आभूषणानां निर्माणाय अपि खानिजाः उपयुज्यन्ते । ताम्रम् एकः अन्यधातुः वर्तते । तस्य उपयोगः नाणके, मूर्तौ इत्यादिषु प्रत्येकेषु वस्तुषु भवति । सङ्गणके उपयुक्तः सिलिकन् इति क्वार्ट्ज् इत्यस्मात् प्राप्यते । वाहनानां, वायुयानानां, भवनानां, पात्राणां च निर्माणे ऐलुमिनियम् इत्यस्य उपयोगः भवति । ऐलुमिनीयम् बॉक्साइट् इत्यनेन खानिजेन प्राप्यते ।[२५]
खानिजानां संरक्षणम्
[सम्पादयतु]खानिजाः अनवीकरणीयानि संसाधनानि सन्ति । खानिजानां निर्माणे, संचयने च बहुवर्षाणि व्यतीतानि भवन्ति । मानवीयानाम् उपयोगमानस्य तुलनायां निर्माणमानं न्यूनं वर्तते । खननप्रक्रियायां खानिजानां क्षये न्यूनता आवश्यकी वर्तते । धातूनां पुनश्चक्रणेन खानिजसंसाधनानि संरक्षितानि भवितुं शक्नुवन्ति ।[२६]
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]बाह्यानुबन्धः
[सम्पादयतु] |
विकिमीडिया कॉमन्स् मध्ये खानिजः सम्बन्धिताः सञ्चिकाः सन्ति। |
सन्दर्भः
[सम्पादयतु]- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 24. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 25. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 25. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 25. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 25. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 26. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 27. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 27. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 27. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 28. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 28. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 28. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 28. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 42. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2006). भौतिक भूगोल के सिद्धान्त,. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 43. ISBN 8174505318.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 28. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 29. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 29. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 29. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 29. ISBN 9788174508232.
- ↑ राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT) (2008). संसाधन एवं विकास. राष्ट्रीय शैक्षिक अनुसंधान और प्रशिक्षण परिषद् (NCERT). p. 29. ISBN 9788174508232.