भारतीय रेलमार्गः

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

(भारतीय लौहशकटमार्गः इत्यस्मात् पुनर्निर्दिष्टम्)

भारतीय रेलमार्गः
Indian Railways.svg
प्रकारः	वैधानिकं निकायम्
औद्यमिकसंस्थानम्	धूमशकटपरिवहनम्
कार्यविस्तृतिः	भारतम्
मुख्यव्यक्तयः	अश्विनी वैष्णवः (धूमशकटमन्त्री) वी के त्रिपाठी, आइआरएसएमई (IRSME) (अध्यक्षः मुख्य कार्यपालन अधिकारी च) ^[१]
परिसेवाः	यात्रीधूमशटकमार्गाः मालवाहनसेवाः सङ्कुलवाहक भोजनव्यवस्था, पर्यटनसेवा च वाहनस्थापनास्थलम् (पार्किंग् लॉट्) सन्चालन अन्यसम्बद्धाः सेवाः
आयः	₹१,४६,६०९ कोटिः (US$२१.७९ बिलियन्)^[२]
स्वामी(नः)	रेलमन्त्रालयः, भारतसर्वकारः
कार्यकर्तारः	12.54 लक्षाणि (1.254 मिलियन्)^[३]
विभागाः	18 अञ्चलानि
उपविभागाः	रेलसूचना प्रणाली केन्द्र, भारतम् रेल स्वास्थ्यसेवा रेलसुरक्षा बलम् भारतीय पात्र निगम रेलभारत प्राविधिक आर्थिक सेवा च इरकॉन् इन्टरनेशनल् लिमिटेड् भारतीयरेल भोजनव्यवस्था पर्यटन च निगम केन्द्रीय रेलविद्युतीकरण संगठनम् समर्पित भारतीय मालवाहक गलियारा निगम भारतीय रेलटेल निगम मुम्बई रेलविकास प्राधिकरण रेल विकास निगम मर्यादित राष्ट्रिय उच्चगति रेलनिगम मर्यादित भारतीय रेलवित्त निगम रेलनियुक्ति मण्डलम्
जालस्थानम्	indianrailways.gov.in

भारतस्य धूमशकटमार्गजालस्य मानचित्रं - योजनाबद्धः
साङ्केतिकचिह्नम्	IR
कार्यक्षेत्रम्	भारतम्
कार्यकालः	16 1838 (1838-01-16)^[४]–वर्तमानम्
मार्गप्रकारः	1676 मिमी 1000 मिमी 762 मिमी 1435 मिमी
विद्युतायनम्	45,881 किलोमीटर (28,509 मील)^[५] 1 अप्रिल् 2021 पर्यन्तम्
दैर्घ्यम्	67,956 किलोमीटर (42,226 मील) (मार्गः)^[३] 99,235 किलोमीटर (61,662 मील) (परिचालन पटलः)^[३] 1,26,366 किलोमीटर (78,520 मील) (कुल पटलः )^[३] 31 मार्च् 2020 पर्यन्तम्

भारतीय धूमशकटमार्गः वा भारतीय रेलमार्गः (हिन्दी: भारतीय रेल; आङ्ग्ल: Indian Railways) रेलमन्त्रालयस्य, भारतसर्वकारस्य स्वामित्वे वैधानिकसंस्था अस्ति, यत् भारतस्य राष्ट्रियरेलमार्गव्यवस्थां संचालयति ।^[६] 31 दिसम्बर् 2021 पर्यन्तं कुलमार्गदीर्घता 1,26,511 किमी (78,610 मील), एतत् विश्वस्य चतुर्थं बृहत्तमं राष्ट्रियरेलमार्गव्यवस्थापनं करोति । 1 अप्रिल् 2021 पर्यन्तं सर्वेषां व्यापक-मापक-मार्गाणां 45,881 किमी (28,509 मील) वा 75% 25 केवी (kV) 50 Hz AC विद्युत् कर्षणेन विद्युत्कृतः भवति ।^[३]^[५]

मार्च 2020 समाप्ते वित्तवर्षे, भारतीय धूमशकटमार्गः 808.6 कोटिः (8.086 बिलियन्) यात्रिकान् वहति स्म 121.23 कोटिटनं (1.2123 बिलियनटनं) मालवाहनं कृतम् च ।^[३] दीर्घदूरेषु उपनगरीयेषु च मार्गेषु सम्पूर्णे भारते 7,325 स्थानकानि आवृत्य प्रतिदिनं 1 लक्षं (100,000) यात्रीयानानि प्रचलन्ति ।^[३]

इतिहासः

[सम्पादयतु]

भारतस्य कृते प्रथमं धूमशकटमार्गप्रस्तावः 1832 तमे वर्षे मद्रासनगरे कृतः। देशस्य प्रथमं परिवहनधूमशकटः, रेड् हिल् रेल्वे (पथनिर्माणं कृते ग्रेनाइट परिवहनार्थं आर्थर् कॉटनेन निर्मितम्), 1837 तमे वर्षे मद्रासनगरे रेडहिल्स्-नगरात् चिन्ताद्रिपेट्-सेतुपर्यन्तं प्रचलत् ।^[७]

भारतस्य प्रथमं यात्रीधूमशकटः, ग्रेट् इण्डियन पेनिन्सुला रेल्वेद्वारा संचालितं रेलयानं त्रिभिः लोकोमोटिवैः (साहिब, सिन्ध, सुल्तान च) वाह्यते च, बोरी बन्दर (मुम्बई)-ठाणे-योः मध्ये 16 अप्रिल् 1853 तमे वर्षे, 1,676 मिमी विस्तृतमापक धूमशकटपथ पटले 14 यानेषु 400 जनानां सह 34 किलोमीटर (21 मील) पर्यन्तं धावितम् ।^[८]^[९]