रतलाम

विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः

रतलाम-नगरम् Ratlam
'रतनपुरी'
रतलाम-नगरस्य आकर्षणम्
मध्यप्रदेश राज्यस्य मानचित्रे रतलाम नगरम्
देशः	भारतम्
राज्यम्	मध्यप्रदेशराज्यम्
मण्डलम्	रतलाममण्डलम्
जनसङ्ख्या (२०११)	२,७३,८९२
Founded by	रतन सिंह
Government
• Type	महापौरपरिषद्-सर्वकारः (Mayor–council government)
• Body	रतलाम म्युनिसिपल् कोर्पोरेशन्
• महापौरः	शैलेन्द्र डागा
Time zone	UTC+५:३० (भारतीयमानकसमयः (IST))
पिन कोड	४५७ xxx
Area code(s)	०७४१२
Vehicle registration	एम पी - ४३
साक्षरता	८७.८९%
भाषाः	हिन्दी, आङ्ग्लं, मालवी च
लिङ्गानुपातः	पु.-५०%, स्त्री.-४८%

रतलाम ( ( शृणु) /ˈrətəlɑːmə/) (हिन्दी: रतलाम, आङ्ग्ल: Ratlam) इत्येतन्नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य उज्जैनविभागे अन्तर्गतस्य रतलाममण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । रतलाम-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य प्रमुखनगरेषु अन्यतमं वर्तते । इदं नगरं मालवा-क्षेत्रे अन्तर्गतम् अस्ति ।

जनसङ्ख्या

[सम्पादयतु]

२०११ जनगणनानुगुणं रतलाम-नगरस्य जनसङ्ख्या २,७३,८९२ अस्ति । अत्र १,३९,७६६ पुरुषाः, १,३४,१२६ महिलाः च सन्ति । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९६० अस्ति । अत्र साक्षरता ८७.८९% अस्ति ।

भौगोलिकी स्थितिः

[सम्पादयतु]

रतलाम-नगरं भारतस्य मध्यभागे स्थितम् अस्ति । अस्य निर्देशाङ्कः २३ º १८ उ., ७५ º ०६ पू. अस्ति । समुद्रतलात् अस्य नगरस्य औन्नत्यं ४८० मी. अस्ति । अस्मिन् नगरे नवम्बर-तः फरवरी-पर्यन्तं शीतर्तुः भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य न्यूनतमं तापमानं ६ ºC भवति । अस्मिन् नगरे अप्रैल-तः जून-पर्यन्तं ग्रीष्मर्तुः भवति । ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य अधिकतमं तापमानं ४४ ºC भवति । अस्मिन् नगरे जुलाई-तः सितम्बर-पर्यन्तं वर्षर्तुः भवति ।

इतिहासः

[सम्पादयतु]

मुगल बादशाह शाह जहा इत्याख्येन एकस्यां गजक्रीडायां रतलाम-नगरं रतन सिंह इत्यस्मै उपहारत्वेन प्रदत्तम् आसीत् । यदा शहज़ादा शुजा, औरङ्गजेब इत्येतयोः मध्ये उत्तराधिकारिपदप्राप्त्यर्थं युद्धमभवत् तदा रतलाम-नगरस्य राज्ञा रतन सिंह इत्यनेन बादशाह शाह जहा इत्याख्यस्य समर्थनं कृतम् आसीत् । अतः औरङ्गजेब इत्याख्यस्य विजयः अभवत् । ततः परम् औरङ्गजेब इत्याख्येन स्वविरोधिजनाः राज्यात् निष्कासिताः । तेन राजा रतन सिंह अपि राज्यात् बहिः प्रेषितः । तत्पश्चात् रतन सिंह मन्दसौरमण्डलस्य सीतामऊ ग्रामे निवसति स्म । तस्य मृत्युः अपि सीतामऊ ग्रामे एव अभवत् । तत्र अद्यापि रतन सिंह इत्यस्य स्मारकम् अस्ति ।

रतलाम-नगरं मध्यभारतस्य मालवा एजेन्सी इत्यस्य एकः भागः आसीत् । दीर्घकालपर्यन्तं रतलाम-नगरं राठोड-वंशजानाम् आधिपत्ये आसीत् । प्रथमः शासकः रतन सिंह आसीत् । तस्य द्वादशपत्न्यः आसन् ।

वाणिज्यम्

[सम्पादयतु]

नगरेऽस्मिन् बहवः यन्त्रागाराः, शिक्षणसंस्थानानि च सन्ति । पुरा नगरमिदं पुलोमह्याः, तम्बाकु, लवणस्य इत्यादीनां व्यापारकेन्द्रमासीत् । इदं नगरं मालवा-प्रान्तस्य वाणिज्यिकनगरेषु अन्यतमम् आसीत् । अस्य नगरस्य रतलामी सेव बहुप्रसिद्धमस्ति । आभारतम् इदं खाद्यं प्रसिद्धमस्ति ।

शिक्षणसंस्थानानि

[सम्पादयतु]

श्री सांई इंस्टिट्यूट् ऑफ् टेक्नोलजी
सर्जन इंस्टिट्यूट् ऑफ् टेक्नोलजी एण्ड मेनेज्मेण्ट् साइन्स्
गवर्नमेण्ट् PG आर्ट्स् एण्ड् साइन्स् कॉलेज्
शासकीय कन्या स्नातक महाविद्यालय
शासकीय विज्ञान एवं कला महाविद्यालय
शासकीय विवेकानन्द वाणिज्य महाविद्यालय
शासकीय पोलीटेक्नीकल् कॉलेज्, जावरा
शासकीय शहीद भगत सिंह महाविद्यालय, जावरा
शासकीय महाविद्यालय, सैलाना
आई टी आई

वीक्षणीयस्थलानि

[सम्पादयतु]

बिल्पकेश्वर-मन्दिरम्

[सम्पादयतु]

बिल्पकेश्वर-मन्दिरं रतलाम-नगरात् १८ कि. मी. दूरे स्थितमस्ति । इदं मन्दिरं बहुपुरातनमस्ति । अस्य मन्दिरस्य निर्माणं १० शताब्द्याम् अभवत् । अस्य मन्दिरस्य निर्माणं चालुक्य-परमार इत्येतयोः वास्तुकलायाम् अभवत् ।

गुलाब चक्कर पुरातत्व सङ्ग्रहालय

[सम्पादयतु]

अयं सङ्ग्रहालयः रतलाम-नगरे स्थितः अस्ति । अस्य सङ्ग्रहालयस्य निर्माणं १८७९ तमे वर्षे राज्ञः रणजीत सिंह इत्याख्यस्य शासनकाले अभवत् । अस्य सङ्ग्रहालयस्य नाम राज्ञः पुत्र्याः गुलाब कुंवर साहिबा इत्याख्यायाः नामोपरि अभवत् । अव्यवस्थायाः कारणात् अस्य स्थितिः जर्जरा जाता । अस्य पुनर्जीणोद्धारः कारितः । अयं जनानाम् आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । अस्मिन् एकम् उद्यानम् अस्ति । उद्याने गुलाब-पुष्पस्य बहवः पादपाः सन्ति । तत्र बहवः जनाः भ्रमणार्थं गच्छन्ति ।

केदारेश्वर-मन्दिरम्

[सम्पादयतु]

केदारेश्वर-मन्दिरं रतलाममण्डलस्य सैलाना ग्रामे स्थितमस्ति । इदं शिवमन्दिरं वर्तते । मन्दिरेऽस्मिन् एकः कुण्डः अस्ति । तत्र एकः जलप्रपातः अपि अस्ति । तस्य जलं कुण्डे पतति । तत् दृश्यं रमणीयं वर्तते । तस्मिन् कुण्डे एव भक्तजनाः पादप्रक्षालनं कृत्वा मन्दिरं प्रविशन्ति । वर्षर्तौ तत्र बहवः जनाः भ्रमणार्थं गच्छन्ति । इदं मन्दिरं प्राचीनम् अस्ति, यस्य अनुमानं शिवलिङ्गात् एव भवति । तत्र स्थितं शिवलिङ्गं प्राकृतिकमस्ति ।

अन्यानि वीक्षणीयस्थलानि