कारगिलयुद्धम्

कारगिलयुद्धम् Kargil War
Part of भारतपाकिस्थानयुद्धानि
कारगिलयुद्धक्षेत्रम्
दिनाङ्कः मई-जुलाई १९९९ स्थानम् कारगिलमण्डलम्, जम्मूकाश्मीरराज्यम् फलम् युद्धपूर्वं या सीमाव्यवस्था आसीत्, सा व्यवस्था अनुसरणीया । वास्तविकनियन्त्रणरेखायाः बहिः गताः पाकिस्थानस्य सैनिकाः भूमिगत- परिवर्तनम् नैकस्यापि
प्रतिद्वन्द्विनः
भारतम्	पाकिस्थानम्
नेतारः आज्ञाकारिणश्च
वेद प्रकाश मल्लिक	परवेझ् मुशर्फ्
शक्तिः
३०,०००	५,०००
हताहतानां सङ्ख्या हानिश्च
भारतस्य अधिकृता साङ्ख्यिकी ५२७ मृताः १,३६३ आहताः १ युद्धबन्दिनः १ युद्धविमानं ध्वस्तम् १ युद्धविमानम् अपतत् १ हेलिकॉप्टर् ध्वस्तम् पाकिस्थानस्य याच्ञा १,६००	पाकिस्थानाधिकृता साङ्ख्यिकी ३५७-४५३ मृताः ६६५+ आहताः ८ युद्धबन्दिनः पाकिस्थानस्य अन्याः याच्ञाः १,००० तः ४,००० मृताः भारतीययाच्ञाः ७००+ मृताः

कारगिलयुद्धं (आङ्ग्ल: Kargil War, हिन्दी: करगिल युद्ध) भारतस्य ऐतिहासिकविजयस्य स्मारकत्वेन इतिहासे अङ्कितम् अभवत् । १५,००० मीतपादौन्नते पर्वते एतत् युद्धं जातम् आसीत् । पाकिस्थानदेशेन कारगिल, द्रास, बटालिक इत्यादिभ्यः स्थानेभ्यः भारतस्योपरि आक्रमणं कृतम् आसीत् । भारतगणराज्यस्य जम्मूकाश्मीरराज्यस्य श्रीनगर-महानगरस्य, लेह-नगरस्य च मध्ये स्थितं राष्ट्रियमहामार्गं ध्वंसितुं पाकिस्थानस्य प्रयासः आसीत् । परन्तु पाकिस्थानस्य सैनिकानां सः प्रयासः भारतीयसैनिकैः खण्डितः । तस्मिन् युद्धे भारतेन पाकिस्थानस्योपरि महान् विजयः प्राप्तः । पाकिस्थानविरुद्धं यत् युद्धं भारतगणराज्यम् अकरोत्, तस्याः युद्धस्य योजनायाः नाम ‘ऑपरेशन् विजय’ आसीत् ।

कारगिल इत्युक्ते किम् ?

कारगिलयुद्धस्य विषये सर्वेषां ज्ञानम् अस्ति । परन्तु कारगिल इत्युक्ते किम् इति विरलाः एव जानन्ति । भारतपाकिस्थानदेशयोः मध्ये या वास्तविकनियन्त्रणरेखा (Line of Actual Control) विद्यते, तस्याः समीपे कारगिल-नामकम् एकं मण्डलम् अस्ति, तस्य मण्डलस्य केन्द्रमस्ति कारगिल-नगरम् । कारगिल-नगरं सिन्धुनद्याः सुरु-नामिकायाः उपनद्याः तटे विकसितम् अस्ति । शीतकाले तस्मिन् नगरे ऋणं ४८ अंशं तापमानं भवति । लद्दाख-प्रदेशस्य समीपवर्तिषु बृहन्नगरेषु कारगिल-नगरं द्वितीयम् अस्ति । एतस्य नगरस्य जनसङ्ख्या अधिका नास्ति । परन्तु युद्धक्षेत्रत्वात् एतस्य नाम विश्वे प्रख्यातम् अभवत् ।

सीमातीक्रमणस्य ज्ञानम्

१९९९ तमस्य वर्षस्य ‘मई’-मासस्य तृतीये दिनाङ्के काश्मीरराज्यस्य बटालिक-विस्तारस्य निवासी ताशी-नामकः एकः पशुपः (herdsman) पशुं चारयितुं गृहात् निर्गतः । मार्गे ताशी अन्वभवत् यत्, “पशुवृन्दे एकः ‘याक्’-पशुः न्यूनः अस्ति” इति । अतः सः 'बञ्जु हिल्स्'-नामिकायाः गिरिकायाः (hill) शीर्षम् आरोहत् (चढ़ा) । गिरिकायाः उपरि स्थित्वा यदा ताशी स्वपशुम् अन्विष्यति स्म, तदा वायव्यदिशि अन्यगिरिकायां तेन जनाः दृष्टाः । सामान्यतः शीतकाले भारतीयसैनिकाः अपि तस्मिन् क्षेत्रे न भवन्ति । अतः तस्य मनसि कुतूहलः समुद्भूतः । भाग्यवशात् तस्य पार्श्वे द्विनेत्री (binocular) आसीत् । तस्य द्विनेत्रिणः माध्यमेन यदा सः तत्र अपश्यत्, तदा पाकिस्थानदेशेन भारतीयसीमायाः अतिक्रमणं कृतमस्ति इति दृष्ट्वा सः आश्चर्यचकितः अभवत् । यतो हि भारतीयसैन्यं शीतकाले तस्मिन् क्षेत्रे न भवति । तदुपरान्तं, भारतीयसैन्यावासे पाकिस्थानदेशस्य सैनिकाः स्वसैन्यावासस्य (bunker) निर्माणे रताः आसन् । सीमाप्रदेशनिवासी सः स्थित्याः गभीरताम् अजानत् । अतः सः झटिति समीपस्थं भारतीयसेनाकार्यालयम् अगच्छत् । तत्र गत्वा सः पाकिस्थानसैनिकानां सीमातिक्रमणस्य विषये सूचनाम् अयच्छत् ।

एकस्य सामान्यस्य नागरिकस्य सूचनायाः विषये भारतीयसैनिकैः गभीरतया न चिन्तितम् । ततः दिनत्रयानन्तरं षष्ठे दिनाङ्के स्थितेः पुष्टिं कर्तुं भारतीयसैन्यस्य एकं दलं 'बञ्जु हिल्स्' अगच्छत् । सूचनायाः सत्यतां ज्ञात्वा सैनिकाः स्वोच्चाधिकारिणे सीमातिक्रमणस्य सूचनाम् अयच्छन् । ततः सैन्याधिकारी देहली-महानगरस्थाय प्रधामन्त्रिकार्यालयाय पाकिस्थानस्य सीमातिक्रमणस्य समाचारं प्रैषयत् । ततः भारतीयाः अजानन् यत्, “शीतकाले यत् सैन्यवासं रिक्तम् आसीत्, तस्मिन् अधुना पाकिस्थानदेशस्य सैनिकानाम् आधिपत्यम् अस्ति” इति । पाकिस्थानस्य सैनिकान् भारतीयसीमायाः प्रतिप्रेषितुं यद् युद्धम् अभवत्, तदेव कारगिलयुद्धम् ।

ताशी स्वस्य लुप्तं पशुं तु न प्रापत्, परन्तु सः देशसेवायाः अमूल्यम् अवसरं प्रापत् । भारतीयसैन्यं तस्मै ५०,००० रूप्यकाणि पारितोषिकत्वेन अयच्छत् । ताशी युद्धानन्तरम् अपि भारतीयसैन्यस्य साहाय्यम् अकरोत् । युद्धस्य समाप्तेः त्रिवर्षानन्तरं ताशी युद्धक्षेत्रस्य समीपवर्तिविस्तारे अटन् आसीत् । तत्र सः भारतीयसैनिकानां शवानि अपश्यत् । सामान्यतः भारतीयसैनिकाः युद्धस्थानात् मृतसैनिकानां शवानि नीत्वा सैनिकस्य परिवाराय यच्छन्ति । परन्तु भारतीयसैनिकैः यानि शवानि न प्राप्तानि, तानि ताशी प्रापत् । सः तेषां हुतात्मनां सैनिकानां त्रिवर्षपुरातनानां गलितशवानां सूचनां भारतीयसेनायै अयच्छत् । बटालिक-विस्तारस्य स्थानिकाः अपि युद्धकाले भारतीयसैन्यस्य साहाय्यम् अकुर्वन् । मार्गप्रदर्शनभोजननिर्माणेत्यादिषु कार्येषु स्थानिकाः भारतीयसैनिकानां साहाय्यम् अकुर्वन् ।

पृष्ठभूमिका

१९४७ तमात् वर्षात् भारत-पाकिस्थानदेशयोः मध्ये वारं वारं युद्धानि अभूवन् । तेषु १९४७,१९६२,१९७५ वर्षे जातानि युद्धानि अतिभीषणानि आसन् । पाकिस्थान-देशस्य आतङ्कवादिनः समयान्तरे भारतीयसीमायाः अतिक्रमणं कृत्वा जनसामान्यान्, भारतीयसैनिकान् च मारयन्ति स्म । एतादृश्यां स्थित्यां सत्याम् अपि भारतगणराज्यस्य तत्कालीनः प्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयी पाकस्थानदेशेन सह मित्रतां कर्तुं प्रयासम् अकरोत् । १९९९ तमस्य वर्षस्य 'फरवरी'-मासस्य विंशतितमे (२०/२/१९९९) दिनाङ्के सः बस्-यानेन पाकिस्थानदेशम् अगच्छत् । तस्य गमनेन द्वयोः देशयोः जनाः, सर्वे देशाः च प्रसन्नाः आसन् । तत्र सः पाकिस्थानदेशस्य प्रधानमन्त्रिणं नवाज़ शरीफ इत्येनम् अमिलत् । वाजपेयी इत्यनेन प्रवर्तिता सा यात्रा ‘अमृतसर लाहोर बस् यात्रा’ इति प्रसिद्धा अभवत् । तस्याः यात्रायाः सार्धद्विमासानन्तरमेव पाकिस्थानदेशेन कारगिल-नगरस्य समीपस्थायाः वास्तविकनियन्त्रणरेखायाः उल्लङ्घनं कृतम् ।

वाजपेयी इत्येन सह मित्रवार्ता नवाज़ शरीफ इत्यस्य युद्धसज्जतायाः भागः आसीत् । मित्रवार्तया भारतस्य पाकिस्थानं प्रति मृदुभावः भवेत्, भारतसीमावर्तिप्रदेशेषु सैन्यप्रक्रिया शिथिला भवेत् च इति पाकिस्थानस्य उद्देशः आसीत् । १९९८ तमस्य वर्षस्य 'अक्तूबर'-मासे एव कारगिलयुद्धस्य सम्पूर्णां योजनां परवेझ मुशर्रफ इत्ययं नवाज़ शरीफ इत्यनेन सह अचर्चत् ।

युद्धस्य कारणं

१९४७ तमे वर्षे यदा भारतस्य सम्प्रदायानुगुणं विभाजनं पाकिस्थानस्य जनकम् अभवत् । तस्मात् कालात् पाकिस्थानस्य काश्मीरराज्यं प्राप्तुम् ईप्सा आसीत् । १९४८ तमे वर्षे पाकिस्थानं भारतीयसीमाम् अतिक्रम्य काश्मीरराज्यस्य बृहद्भागे स्वाधिकारम् अस्थापयत् । तत् स्थानम् अधुना पाकिस्थानेन अतिक्रान्तः काश्मीरप्रदेशः (Pakistan occupied Kashmir-POK) इति प्रसिद्धः । अर्धं काश्मीरराज्यं सम्प्राप्य तेषाम् प्रयासाः पूर्णकाश्मीरराज्यस्य कृते अवर्धन्त । ततः १९६५ तमे वर्षे पाकिस्थानदेशेन पुनः काश्मीरप्रदेशं प्राप्तुं भारतीयसीमातिक्रणं कृतम् । परन्तु तस्मिन् वर्षे तस्य सैन्यस्य परमाधमपराजयः अभवत् । ततः पुनः १९९९ तमे वर्षे सम्पूर्णं काश्मीरराज्यं प्राप्तुं पाकिस्थानं पुनः भारतीयसीमातिक्रणम् अकरोत् ।

पाकिस्थानस्य पूर्वयोजना

१९९८ तमे वर्षे एव कारगिलयुद्धाय पाकिस्थानस्य योजना सज्जा आसीत् । तस्मात् वर्षादेव भारतगणराज्यस्य प्रधानमन्त्रिणः वायपेयी इत्येन सह नवाज़ शरीफ इत्यनेन चर्चा आरब्धा । समयान्तरे सा चर्चा बस्-यानस्य सम्पर्कत्वे पर्यणमत (परिणमित हुआ) । युद्धप्रक्रियायाः प्राक् भारतस्य ध्यानं बस्-यात्रायां भवेत् इति पाकिस्थानस्य उद्देशः आसीत् । जेहादी-आतङ्कवादिरूपेण पाकिस्थानस्य सैनिकाः भारतगणराज्यस्य सीमां प्रविष्टाः । कारगिल, द्रास, बटालिक इत्यादिभ्यः स्थानेभ्यः प्रविश्य ते भारतीयसेनावासस्योपरि अधिकारम् अस्थापयन् । यतो हि कारगिलसीमावर्तिप्रदेशे शीतकाले तापमानम् -४८ अंशः भवति । अतः शीतकाले सीमाप्रदेशस्य रिक्तीकरणप्रथा उभयोः देशयोः सेना अनुसरति स्म । उभयोः देशयोः परस्परस्य विश्वासस्य सा प्रथा बहुभ्यः वर्षेभ्यः चलन्ती आसीत् । परन्तु १९९९ तमे वर्षे पाकिस्थानेन भारतगणराज्यस्य सीमायाः अतिक्रणं कृत्वा विश्वासघातः कृतः ।

युद्धस्योद्देशः

भारतस्य सीमातिक्रमणस्य पृष्ठे काश्मीरराज्यस्य उपरि आधिपत्यस्थापनं पाकिस्थानदेशस्य उद्देशः आसीत् । अतः तैः भारतीयसैन्यस्य अनुपस्थितौ काश्मीरराज्यस्य सम्पर्करूपः प्रथमः राष्ट्रियमहामार्गः (high way number 1) उत्पाटयितुं योजना कृता । भारतगणराज्यस्य जम्मूकाश्मीरराज्यस्थयोः श्रीनगर-महानगरस्य, लेह-नगरस्य च मध्ये स्थितं राष्ट्रियमहामार्गं उत्पाटयितुं पाकिस्थानस्य प्रयासः आसीत् । भारतगणराज्यस्य सीमावर्ती सः महामार्गः यदि ध्वस्तः भवेत्, तर्हि श्रीनगरस्य उपरि पाकिस्थानदेशः स्वाधिपत्यं स्थापयितुं शक्नुयात् । परन्तु पाकिस्थानदेशस्य दिवास्वप्नं भारतगणराज्यस्य सैनिकाः नासफयन् ।

भारतीयसेनायाः विहङ्गावलोकनम्

युद्धस्य स्थितिः भारतगणराज्यस्य कृते अति विकटा आसीत् । पाकिस्थानस्य सीमातिक्रणस्य सूचनां प्राप्य भारतीयसैन्यद्वारा सौरभ कालिया इत्यस्य अध्यक्षतायाम् एकम् अन्वेषकदलं कारगिलसीमां प्रति प्रेषितम् आसीत् । परन्तु तस्य दलस्य सर्वेऽपि सदस्याः हुतात्मनः अभवन् । बहूनि दिनानि व्यतीतानि सौरभ कालिया इत्यस्य दलस्य न कापि सूचना मुख्यसैन्यकार्यालयस्य पार्श्वे नासीत् । अतः सुरिन्दर सिङ्ग आख्यः ब्रिगेडियर् अष्टजनानां दलं निर्माय सीमायाः सैन्यावासस्योपरि स्वाधिकारं प्राप्तुं निर्गतः । काकसर-विस्तारस्य ५७१९ क्रमाङ्कस्य प्रथमसैन्यावासः स्वच्छः आसीत् । यद्यपि शीतकालस्य चतुर्षु मासेषु सैन्यावासे न कोऽपि भवति स्म, तथापि सैन्यावासः एतावान् स्वच्छः कथं भवितुम् अर्हति ? सः सेनावासस्य समीपात् पिष्टकस्य (Biscuit) कर्गदानि, दुग्धचूर्णस्य (Milk Powder) रिक्तपेटिकाः, अन्यवस्तूनि च प्रापत् । ब्रिगडियर् तु सैन्यावासस्य दृश्यं दृष्ट्वा आश्चर्यचकितः आसीत् । यतो हि प्रतिवर्षं सर्वे सैन्यावासाः हिमेन आच्छादिताः भवन्ति स्म । अनुभवी ब्रिगडियर् अग्रे अन्वेषणं कर्तुम् अगत्वा मुख्यकार्यालयं प्रत्यगच्छत् । सः मुख्याधिकारिणम् असूचयत्, “मुख्यकार्यालयः बृहद्दलं तत्र अन्वेषणाय प्रेषयेत्, येन तस्य स्थानस्य वास्तविकस्थितेः ज्ञानं भवेत्” इति । परन्तु सः मुख्यकार्यालयात् न किमपि उत्तरं प्रापत् । उत्तरस्य प्रतीक्षायां मार्च्-मासः व्यतीतः । सुरिन्दर सिङ्ग इत्यस्य दायित्वं पूर्णम् अभवत् ।

युद्धे भारतस्य स्थितिः

प्रतिवेशिदेशस्योपरि विश्वासं कृत्वा भारतगणराज्यस्य निवासिनः पश्चातापस्य अग्नौ दहन्तः आसन् । तेषां विश्वासे क्रूरः आघातः जातः आसीत् । परन्तु युद्धस्य प्रारम्भः पाकिस्थानेन कृतः आसीत्, अतः भारतगणराज्यस्य कृते अधिकचिन्तनस्य किमपि कारणं नासीत् । भारतीयसैनिकाः भारतमातुः रक्षायै युद्धम् आरभन्त । युद्धस्य प्राथमिकान्वेषणे तु शत्रूणां स्थितेः विषये भारतीयसैनिकैः किमपि न प्राप्तम् । शत्रुवः पाकिस्थानस्य सैनिकाः सन्ति उत आतङ्कवादिनः इत्यस्य ज्ञानमपि भारतगणराज्यस्य सैनिकाः न जानन्ति स्म । यतो हि भारतीयसीमातिक्रमणानन्तरं पाकिस्थानदेशस्य नेतारः अवदन्, “एतादृशं निकृष्टं कार्यं पाकिस्थानदेशस्य सैनिकाः कर्तुं न प्रभवन्ति, ते सीमाक्रान्तारः आतङ्कवादिनः स्युः” इति । अतः प्रारम्भिके काले तु भारतीयसैनिकाः किङ्कर्तव्यमूढाः अभवन् । पाकिस्थानदेशस्य कथनानुसारं यदि सीमाक्रान्तारः आतङ्कवादिनः सन्ति, तर्हि यादृशानि शस्त्राणि कस्यचित् देशस्य सैनिकानां पार्श्वे भवेयुः, तादृशानां शस्त्राणाम् उपयोगं ते कथं कर्तुं प्रभवन्ति ? इति प्रश्नः आसीत् । परन्तु पाकिस्थानदेशस्योपरि पुनः विश्वासम् अकृत्वा भारतगणराज्यं पूर्णबलेन सैन्यक्रियां प्रारभत ।

पाकिस्थानदेशेन स्वसैनिकाः आतङ्कवादिरूपेण प्रेषिताः आसन् । अतः पाकिस्थानदेशस्य सेनया सहैव भारतीयसेनायाः युद्धम् अभवत् । आतङ्कवादिनां परिवेशे पाकिस्थानदेशस्य सेना भारतीयेषु अङ्गिगोलकानां, अग्निगोलिकानां च वर्षां करोति स्म । पाकिस्थानदेशस्य सेना पर्वतारोहणं कृत्वा पर्वतस्य उच्चस्थानेषु स्थिता आसीत् । तस्मात् स्थानात् पाकिस्थानदेशीयसैनिकाः भारतीयसैनिकानां गतिविधिषु ध्यानं दातुम्, अङ्कुशं कर्तुं समर्थाः आसन् । अपरत्र भारतीयसैनिकाः स्वशत्रूणां विषये किमपि ज्ञातुम् असमर्थाः आसन् । तेषां सम्मुखम् एकैव मार्गः आसीत्, युद्धम् । अतः ते स्वप्राणस्य विषये अचिन्तयित्वा युद्धं प्रारभन्त । मासत्रयानन्तरं भारतीयसैनिकाः आक्रान्तॄन् प्रतिप्रेष्य स्वमातृभूमेः रक्षाम् अकुर्वन् ।

योद्धारः

भारतीयसेनायाः एकैकः सैनिकः स्वपराक्रमेण, स्वशौर्यैण युद्धम् अकरोत् । अतः सहस्रेषु, लक्षेषु च कतिचनानां सैनिकानां विषये उल्लेखः अयोग्यः एव । यतो हि येषां विषये देशजनाः न जानन्ति, तेषाम् अपि युद्धे मुख्ययोगदानम् आसीत् एव । परन्तु अत्र तेषां सहस्राणां, लक्षानां प्रतिनिधित्वेन केषाञ्चन सेनिकानां विषये लिखितम् अस्ति । अनेन ज्ञायते यत् एतादृशाः लक्षशः सैनिकाः भारतीयसेनायां सन्ति, आसन्, भवन्ति च इति ।

मनोजकुमार पाण्डे

भारतीयसेनायां प्रवेष्टुं यदा मनोजेन प्रवेशपत्रं पूरितम् आसीत्, तस्मिन् पत्रे तेन लिखितम् आसीत् यत्, “अहं परमवीरचक्रं जेतुम् इच्छामि” इति । यतो हि सः जानाति स्म यत्, परमवीरचक्रं केवलं हुतात्मभ्यः सैनिकेभ्यः एव दीयते । कारगिलयुद्धकाले मनोजः गोरखा-दलस्य सदस्यः आसीत् । कुतरगाङ्ग-सैन्यावासे पाकिस्थानस्य सैनिकानाम् आधिपत्यम् आसीत् । तस्य सैन्यावासस्य स्वतन्त्रतायाः दायित्वं मनोजस्य आसीत् । सः स्वस्य चातुर्येण, शौर्येण च तस्मिन् सेनावासे आधिपत्यम् अस्थापयत् । ततः तस्य सम्मुखं खालुबार-गिरिकायाः लक्ष्यम् आसीत् । तां गिरिकां परितः पाकिस्थानदेशस्य सैनिकानां गृध्रदृष्टिः आसीत् । अतः लक्ष्यस्य प्राप्तिः अतिदुष्करा अभवत् । परन्तु यः सम्भवं लक्ष्यं प्राप्नुयात्, सः मनोजः तु निश्चयेन न भवेत् । मनोजः तु असम्भवं कार्यं कृत्वा भारतमातुः रक्षां कुर्तुं समर्थः आसीत् । खालुबार-गिरिकायाः किञ्चित् दूरम् एव मनोजं परितः पाकिस्थानस्य सैनिकाः तं मारयितुं सज्जाः आसन् । परन्तु मनोजः स्वशौर्येण सर्वान् शत्रून् अमारयत् । तेन अनेकाः पाकिस्थानस्य सैनिकाः मारिताः । परन्तु अन्ततो गत्वा सः अपि हुतात्मा अभवत् ।

विक्रम बत्रा

ये दिल माँगे मॉर्... - मेजर् विक्रम बत्रा

कारगिलयुद्धे ५१४० अंशस्योपरि आधिपत्यं स्थापयनस्य दायित्वं विक्रमस्य आसीत् । सेनाधिकारी यदा तस्मै दायित्वं यच्छन् आसीत्, तदा अधिकारी अवदत्, “विक्रम ! ध्यानेन कार्यं कुरु । सावधानो भव ।” इति । अधिकारिणः कथनस्य प्रत्युत्तरं यच्छन् विक्रमः अवदत्, “आर्य ! जानामि यत्, एतत् युद्धं यावत् अहं चिन्तयामि, तावत् सरलं नास्ति । परन्तु भवान् यावत् चिन्तयति, तावत् कठिनम् अपि नास्ति” इति । ततः सः, तस्य दलं च सप्तदशसहस्रोन्नतस्य पर्वतम् आरुह्य शत्रून् अमारयत् । ततः तैः ५१४० अंशे भारतीयत्रिरङ्गपताका आरोहिता । ततः “ये दिल माँगे मोर्..... पाकिस्थान इज़् नो मोर्” इत्यनेन जयघोषेण सः स्वदलेन सह ४८७५ अंशस्योपरि त्रिरङ्गम् आरोहयितुम् अगच्छत् । परन्तु ४८७५ अंशस्य स्थितिः अति विकटा आसीत् । ४८७५ अंशस्य सैन्यावासे शत्रूणाम् अतिकठोरम् आधिपत्यम् आसीत् । अतः विक्रमेण बुद्ध्या शत्रून् पराजेतुं योजना कृता । परन्तु तस्यां योजनायां प्राणस्य भयम् आसीत् । दलस्य योजना आसीत् यत्, “कोऽपि एकः सैनिकः शत्रूणां सम्मुखं गत्वा तैः सह युद्धं कुर्यात् । अन्ये सैनिकाः अपरमार्गेण शत्रुषु आक्रमणं कुर्युः” इति । विक्रमः शत्रुसेनायाः सम्मुखं युद्धं कर्तुम् उद्यतः । एतावता अन्ये सैनिकाः शत्रूणां नाशम् अकुर्वन् । परन्तु तावता विक्रमः हुतात्मा अभवत् ।

योगेन्द्र यादव

योगेन्द्रस्य पिता करणसिहं यादव १९६५, १९७१ तमयोः वर्षयोः युद्धे पाकिस्थानस्य सैनिकानां विरुद्धं शौर्येण युद्धम् अकरोत् । तस्य त्रयः पुत्राः भारतीयसेनायाम् आसन् । तेषु एकः योगेन्द्रः । कारगिलयुद्धस्य स्वल्पेभ्यः दिनेभ्यः प्रागेव योगेन्द्रस्य विवाहः जातः आसीत् । परन्तु भारतीयसीमायां पाकिस्थानस्य आक्रमणस्य सूचनां प्राप्य सः युद्धक्षेत्रं प्रति गन्तुम् उद्युक्तः । गृहत्यागकाले सः स्वपरिवारजनान् अवदत्, “यदि प्रत्यागमिष्ये, तर्हि विजयं प्राप्य उत हुतात्मत्वेन” इति । द्रास सेक्टर् पार्श्वस्था तोलोलिङ्ग-गिरिका योगेन्द्रस्य लक्ष्यम् आसीत् । तत् लक्ष्यं तु तेन सिद्धं कृतं, परन्तु तस्य दलस्य पञ्चविंशतिसैनिकाः हुतात्मनः अभवन् । ततः अधिकारिणः तस्मै 'टाइगर् हिल्स्' लक्ष्यत्वेन अयच्छन् । 'टाइगर् हिल्स्' इत्यस्याः गिरिकायाः एकस्मिन् भागे ३ कि.मी. लम्बमानं क्षेत्रम् आसीत् । यदि तेन मार्गेण सः स्वदलेन सह गच्छेत्, तर्हि मृत्युः निश्चितः आसीत् । अन्यस्मिन् भागे पाकिस्थानस्य सीमा आसीत्, अतः सः मार्गः अपि योग्यः नासीत् । अन्ततो गत्वा एकः विकल्पः तस्य सम्मुखम् आसीत् । टाइगर्-गिरिकायाः एकस्मिन् पार्श्वे १००० पादं यावत् गूढा (deep) खातिकां (ditch,खाई) आसीत्, तेन खातिकामार्गेणैव गन्तुं योगेन्द्रेण निश्चयः कृतः । परन्तु टाइगर्-गिरिकायाः शिखरपर्यन्तं त्रयः सैनिकाः एव प्राप्तवन्तः । भारतीयसैनिकानाम् आगमनं दृष्ट्वा पाकिस्थानदेशस्य सैनिकाः तेषु आक्रमणम् अकुर्वन् । ते विंशतिः उत पञ्चविंशतिः आसन् । परन्तु एते त्रयः एव । ते अग्निगुलिकायाः वर्षाम् अकुर्वन् । परन्तु योगेन्द्रः स्वलक्ष्यं साधयितुं तत्परः आसीत् । तस्य शरीरे सप्तदश अग्निगुलिकाः आसन् । तथापि सः शत्रूणां सम्मुखात् न पलायितः, तेषां हननं कृतवान् । तस्य सैनिकसखायः हुतात्मनः अभवन् । अन्ततो गत्वा सः अन्यभारतीयसैनिकानां साहाय्यं प्रापत् । एवं तस्य प्राणस्य रक्षणम् अपि अभवत् ।

युद्धानन्तरं देशयोः स्थितिः

भारतस्य सैनिकाः पूर्णबलेन पाकिस्थानस्य सैनिकैः सह युद्धम् अकुर्वन् । युद्धे प्रतिकूलस्थित्याम् अपि भारतीयसैनिकैः स्वस्य शारीरिक-मानसिकबल-प्रबन्धनबलैः शत्रूणां विनाशः कृतः । परन्तु भारतपक्षात् का त्रुटिः अभवत्, यया च युद्धस्य एतादृशी विकटा स्थितिः समुद्भूता ? इत्यस्य प्रश्नस्य उत्तरं प्राप्तुं भारतसर्वकारेण एकस्याः परिषदः रचना कृता । सर्वकाररचितायाः परिषदः अध्यक्षः सुब्रह्मण्यम् आसीत् । परिषदः दायित्वम् आसीत् यत्,

१. भारतपक्षात् के के दोषाः अभवन् ?

२. दोषस्य कृते उत्तरदायिनः के के सन्ति ?

३. भारतीयसैन्ये केनापि दोशद्रोहः कृतः उत न ? इति ।

युद्धस्य विषये संशोधनं कुर्वती परिषद् युद्धकारणानां मूलं प्रापत् । परिषदः कथनम् आसीत् यत्, “प्रप्रथमं तु ब्रिगेडियर् सुरिन्दर सिङ्ग इत्येषः त्यागपत्रं दद्यात् । यतो हि सः स्वदायित्वस्य योग्यरीत्या पालनं नाकरोत् । तस्मिन् काले सीमासुरक्षायाः दायित्वं तस्य आसीत्” इति । परिषद् युद्धस्य प्रारम्भिकस्थितेः ज्ञानं तु प्राप्नोत्, परन्तु दोषारोपणाय व्यक्तेः चयनं कर्तुं न शक्तवती सा सुरिन्दर सिङ्ग इत्यस्य उपरि दोषारोपणम् अकरोत् । परिषदः दोषारोपणस्य उत्तरं सुरिन्दर सिङ्ग इत्येषः अयच्छत् । सः अवदत्, “प्रप्रथमं तु परिषदः आरोपः निराधारः अस्ति । यतो हि यदा मह्यं सीमारक्षणस्य दायित्वं दत्तम् आसीत्, तदा मया सीमायाः स्थितिविषये श्रीनगरमुख्यकार्यालयस्य सम्पर्कः कृतः आसीत् । तस्मिन् काले सीमातिक्रणस्य शङ्का मम मनसि अपि आसीत् । अतः अधिकजनान् प्रेषयतु इति अहं न्यवेदयम् । परन्तु मम निवेदनस्य न किमपि प्रत्युत्तरम् अहं प्रापम् । समये व्यतीते मम दायित्वस्य कालः पूर्णः अभवत् । ततः श्रीनगरमुख्यालयः हिमाच्छादितेभ्यः मार्गेभ्यः हिम-अपाकरणस्य दायित्वं मह्यम् अयच्छत् । मम पार्श्वे श्रीनगरमुख्यालयस्य लिखितादेशः अस्ति । एतत् ज्ञात्वापि परिषद् मम उपरि लाञ्छनं कर्तुं कथं प्रभवति ?” इति । सुरिन्दर सिङ्ग इत्यस्य प्रश्नस्य न किमपि उत्तरं परिषदः पार्श्वे आसीत् । परन्तु सुरिन्दर सिङ्ग इत्यस्मै यः आदेशः श्रीनगरमुख्यकार्यालयेन दत्तः आसीत्, तस्य आदेशस्य प्रतिकृतिः अपि श्रीनगरमुख्यकार्यालयस्य, परिषदश्च पार्श्वे नासीत् । पत्रकाराणाम् कथनम् आसीत् यत्, “युद्धकाले देशद्रोहस्तु न जातः आसीत् ? इत्यस्य अन्वेषणं परिषद् कुर्यात्” इति । परन्तु ततः अग्रे परिषद् अन्वेषणं नाकरोत् ।

कारगिलयुद्धे भारतस्य विजयानन्तरं बहुवर्षाणि यावत् पाकिस्थानदेशस्य सर्वकारेण किमपि नोक्तम् । परन्तु २००६ तमे वर्षे पाकिस्थानसर्वकारेण एकं श्वेतपत्रं विश्वस्य सम्मुखम् उपस्थापितम् । १९९९ तमस्य वर्षस्य 'अगस्त'-मासे नवाज शरीफ युद्धसम्बद्धाानि तथ्यानि अन्वेष्टुम् परिषदः रचनाम् अकरोत् । तस्य परिणामस्वरूपम् तत् श्वेतपत्रं जनानां सम्मुखम् आसीत् । तस्मिन् श्वेतपत्रे उल्लिखितम् आसीत् यत्, “पाकिस्थानदेशस्य सेनाध्यक्षः परवेझ मुशर्रफ इत्येषः युद्धस्य मुख्यसूत्रधारः आसीत् । तस्य आदेशेनैव पाकिस्थानदेशस्य सैनिकाः भारतगणराज्यस्य सीमायाः अतिक्रमणम् अकुर्वन्” इति । तस्मिन् श्वेतपत्रे भारतस्य सैन्यविषये अपि आपत्तिजनकाः सूचनाः आसन् । तस्मिन् लिखितम् आसीत् यत्, “परवेझ मुशर्रफ भारतगणराज्यस्य सेनायाः उच्चाधिकारिभ्यः उत्कोचं दत्त्वा तैः स्वयोजनायै कार्यम् अकारयत्” इति । श्वेतपत्रस्य जनसामान्यानाम् उपस्थापनेन सह नवाज शरीफ इत्ययं परवेझ मुशर्रफ इत्यस्य पदभ्रष्टतायाः आदेशम् अकरोत् । परन्तु तस्य आदेशस्य पालनम् अकृत्वा सैनिकाः सर्वकारविरुद्धं विद्रोहम् अकुर्वन् । तेन विद्रोहेण परवेझ मुशर्रफ पाकिस्थानदेशस्य सर्वोच्चपदे आरूढः । नवाज शरीफ इत्यनेन देशत्यागं कृत्वा पाकिस्थानदेशात् पलायनं कर्तव्यम् अभवत् । सत्तायाः सर्वाणि सूत्राणि स्वहस्ते नीत्वा परवेझ मुशर्रफ प्रप्रथमं श्वेतपत्रस्य ६०० पृष्ठेषु ९० पृष्ठानि अपाकरोत् । परन्तु न कस्यापि तस्य विषये ज्ञानम् आसीत् । ततः यः जरदारी इत्याख्यः पाकिस्थानदेशस्य प्रधानमन्त्री अभवत्, तेन उद्घोषणा कृता यत्, “श्वेतपत्रात् नवतिपृष्ठानि अपाकृतानि सन्ति” इति ।

पत्रकाराणाम् अनुमानम् अस्ति यत्, “तेषु पत्रेषु मुशर्रफ विरुद्धम् अनेकानि प्रमाणानि आसन् । अतः सः तानि पृष्ठानि अपाकारयत्” इति । तेषु पृष्ठेषु भारतीयसैन्ये ये देशद्रोहिणः सन्ति, तेषां नामानि अपि भवेयुः इत्यपि मन्यते । युद्धस्य दोषिणः पाकिस्थानदेशेन तु उद्घोषिताः, परन्तु भारतस्य पक्षात् दोषी कः उत देशद्रोही कः ? इत्यस्य विषये अद्यापि न किमपि उत्तरम् अस्ति ।

चित्रवीथिका

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

सम्बद्धाः लेखाः

• भारतम्
• श्वेतपत्रम्
• युद्धम्
• वास्तविकनियन्त्रणरेखा

बाह्यानुबन्धाः

• Indian Armed Forces site on Kargil
• Animated timeline and other Kargil stories Archived २००९-०४-०३ at the Wayback Machine – India Today
• Impact of the conflict on civilians – BBC
• The Day A Nuclear Conflict Was Averted Archived २००९-०४-१० at the Wayback Machine – YaleGlobal Online
• Kargil Debacle: Musharraf's Time Bomb, Waiting to Explode Archived २००८-१२-०८ at the Wayback Machine
• Brief analysis of the Kargil conflict by Center for Strategic and International Studies (PDF)
• Kargil—nine years on The News International, Pakistan
• POSTCARD USA: Kargil, Kargil everywhere – Pakistan's Daily Times
• Pakistan's lessons from its Kargil War
• Video of Pakistani PoWs from the conflict
• Video – Tiger hill, Kargil hill's turning point
• Video of Indian army handling over bodies of Pakistani soldiers to Pak army
• India Pakistan 1999 Kargil war documentary