शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः (योगसूत्रम्)

सूत्रार्थः

एषः (विकल्पः ) न प्रमाणस्य, न तु विपर्ययस्य च अन्तर्गतः भवति। वास्तविकस्य अर्थस्य रहिततायां सत्यामपि शब्दज्ञानस्य महिम्नः कारणेन (एतस्य विकल्पस्य) व्यवहारः दरीदृश्यते।

Fantasy or imagination (विकल्पः) is a thought pattern, that has verbal expression and knowledge, but for which there is no such object or reality in existence.

व्यासभाष्यम्

स न प्रमाणोपारोही, न विपर्ययोपारोही च । वस्तुशून्यत्वेऽपि शब्दज्ञानमाहात्म्यनिबन्धनो व्यवहारो दृश्यते, तद्यथा चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपमिति । यदा चितिरेव पुरुषस्तदा किमत्र केन व्यपदिश्यते ? भवति च व्यपदेशे वृत्तिः, यथा चैत्रस्य गौरिति । तथा प्रतिषिद्धवस्तुधर्मा निष्क्रियः पुरुषः, तिष्ठति बाणः, स्थास्यति, स्थित इति गतिनिवृत्तौ धात्वर्थमात्रं गम्यते । तथानुत्पत्तिधर्मा पुरुष इति उत्पत्तिधर्मस्याभावमात्रमवगम्यते, न पुरुषान्वयी धर्मः । तस्माद्विकल्पितः स धर्मस्तेन चास्ति व्यवहार इति ॥९॥

एषः (विकल्पः ) न प्रमाणस्य, न तु विपर्ययस्य च अन्तर्गतः भवति। वास्तविकस्य अर्थस्य रहिततायां सत्यामपि शब्दज्ञानस्य महिम्नः कारणेन (एतस्य विकल्पस्य) व्यवहारः दरीदृश्यते। यथा –

(१) पुरुषस्य चैत्यन्यं स्वरूपम् अस्ति। यदा चैतन्यम् (उत चितिशक्तिः) एव पुरुषः अस्ति, तर्हि केन वस्तुना विशेषितं भवेत्? एवञ्च एवं प्रकारेण व्यपदेशे कृते सति (अर्थात् विशेषण-विशेष्य-भावस्य कथने कृते सति) अन्य-प्रकारस्य वृत्तिः भवति (अर्थात् ज्ञानम् एव भवति) । यथा - 'चैत्रस्य गौः' इत्युक्ते सति (वृत्तिः भवति यत्, 'गौः'-शब्दः विशेष्यः अस्ति, 'चैत्र'-शब्दश्च तस्य विशेषणम् अस्ति) ।

(२) एवमेव (अर्थात् 'चैतन्यं पुरुषस्य स्वरूपम् अस्ति' - एतस्याः वृत्तेः अनुसारं) वस्तुधर्मात् हीनः पुरुषः निष्क्रियः अस्ति।

(३) क - बाणः स्थितः अस्ति। ख - स्थितः भविष्यति। ग - स्थितः आसीत्। अत्र गतिनिवृत्तिपरकस्य धात्वर्थस्य एव बोधः भवति। (अत्र गतिनिवृत्त्यनुकूलक्रिया न भवति चेदपि विकल्पिता भवति। सा वस्तुरूपतया, भावात्मकरूपतया च विकल्पिता एव भवति। एवञ्च अत्र अन्यक्रियाणाम् अनुसारं पूर्वापरीभावः अपि विकल्पिकः भवति। एवं प्रकारेण अत्र त्रयोदश विकल्पाः सन्ति।)

( ४) तथैव 'उत्पत्तिधर्मरहितः पुरुषः अस्ति' । अत्र उत्पत्तिधर्मस्य अभाव एव बोधितः भवति। एषः ( अभावः ) पुरुषे विद्यमानः कश्चन धर्मः तु नास्ति एव। अत एव (पुरुषे) एतस्य अभावरूपिणः धर्मस्य वृत्तिः कल्पिता एव भवति, एतस्य कल्पितस्य धर्मस्य आधारेण व्यवहारः अपि भवति॥ ९ ॥

विशेषम्

शब्द-ज्ञान-अनुपाती वस्तु-शून्यो विकल्पः। विकल्प-वृत्तिः तु वृत्तेः कश्चन प्रकारः।

• शब्द = word, sound, verbal expression

शब्दस्य ज्ञानं शब्दज्ञानम् (शाब्दबोधः)

• ज्ञान = by knowledge, knowing

• अनुपाती = following, in sequence, depending upon

तदनुपतितुम् अनुसर्तुं शीलमस्येति 'शब्दज्ञानानुपाती' - शाब्दबोधानुकारी

• वस्तु = a reality, real object, existent

• शून्यः = devoid, without, empty

शाब्दबोधस्य अनन्तरम् उत्पद्यमानः अस्ति, परन्तु वस्तुशून्यः' – निर्वस्तुकः अस्ति।

• विकल्पः = imagination, verbal misconception or delusion, fantasy, hallucination

पातञ्जलयोगसूत्राणि

पूर्वतनः विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम् शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः (योगसूत्रम्) अग्रिमः अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा

सम्बद्धाः लेखाः

योगदर्शनम्

पतञ्जलिः

अष्टाङ्गयोगः

अन्ताराष्ट्रिययोगदिवसः

बाह्यसम्पर्कतन्तुः

• http://sanskritdocuments.org/doc_yoga/bhojavritti.html?lang=hi
• http://www.gitasupersite.iitk.ac.in/yogasutra_content?language=dv&field_chapter_value=1&field_nsutra_value=1&enable_sutra=1&enable_bhaysa=1&enable_vritti=1
• https://www.youtube.com/watch?v=uUmg-2Y6KcM

अधिकवाचनाय

पतञ्जलियोगसूत्रम्

योगसूत्राणि शृण्वन्तु

आङ्ग्लानुवादेन सह योगसूत्रम् Archived २०१६-०३-०४ at the Wayback Machine

स्वामिविवेकानन्दद्वारा लिखिता योगसूत्रस्य वृत्तिः Archived २०१४-०७-०७ at the Wayback Machine