संस्कृतस्य वैयाकरणाः

यदा सर्वासु अष्टाध्यायीटीकासु महाभाष्यमनितरसांधारणं स्थानं प्रपेदे तदाऽष्टाध्यायीमाश्रित्य विराचिता अन्ये सर्वे वृत्तिग्रन्थाः गौणत्वं भेजिरे । महाभाष्यं न केवलं व्याकरणनिबन्धमात्रमपितु ग्रन्थेऽस्मिन् सर्वाण्यपि ज्ञातव्यानि विषयजातानि स्थाने स्थाने विवेचितानि सन्ति । तत्र सर्वेऽपि लौकिकव्यवहारा, प्राक्तना इतिहासाः, आवश्यकधर्माः दर्शनानां सिध्दान्तानां सिध्दान्ताश्च वर्णिताः । सूत्राणां व्याख्यानावसरे पतञ्जलिना बहवो वैयाकरणाः स्मृताः । कुत्रचित् नामोल्लेखं कृत्वा कुत्रचित् नामोल्लेखं विनाऽपि वैयाकरणान् स्मरति पतञ्जलिः । महाभाष्ये नैकेषु स्थलेषु पूर्वेषां वैयाकरणानां वचनमपि अपरे, अन्ये, केचित् इत्यादिभिर्वाक्यैरुधृतानि सन्ति । संस्कृतस्य प्रमुखाः वैयाकरणाः......

पाणिनिसम्प्रदायः

पाणिनिः कात्यायनः पतञ्जलिः भर्तृहरिः जयादित्यः वामनः जिनेन्द्रबुद्धिः

वृषभदेवः पुण्यराजा हेलाराजा कैय्यटिः हरदत्तः धर्मकीर्तिः वर्धमानः

शरणदेवः सायणः रामचन्द्रः शेषकृष्णः भट्टोजिदीक्षितः नागेशभट्टः

अन्यसम्प्रदायः

कातन्त्रशाखा चन्द्राचार्यः देवनदी शाकटायनशाखा हेमचन्द्रः

मलयगिरिः भोपदेवः नरेन्द्राचार्यः क्रमदीश्वरः

आधाराः

• Coward, Harold G., and K. Kunjunni Raja, eds., The Philosophy of the Grammarians, Volume V of Encyclopedia of Indian Philosophies, ed. Karl Potter, Princeton: Princeton University Press, 1990.